Εγκαταλείποντας την ψηφιακή ουτοπία

Computers against Computing

«Υπάρχει ένας αόρατος κόσμος που είναι άρρηκτα δεμένος με κάθε εργαλείο. Αν το χρησιμοποιήσεις όπως έχει προβλεφθεί, αυτό σε βάζει στο ίδιο καλούπι με τους υπόλοιπους που κάνουν το ίδιο. Αν το αποσυνδέσεις απ’ αυτό τον κόσμο, μπορείς να ξεκινήσεις να φτιάχνεις άλλους.»
–Περιοδικό Hunter/Gatherer

Το ιδανικό καπιταλιστικό προϊόν θ’ αντλούσε την αξία του απ’ την αδιάκοπη απλήρωτη εργασία ολόκληρης της ανθρωπότητας. Θα ήταν απαραίτητο. Εμείς περιττοί. Θα ενσωμάτωνε ολόκληρη την ανθρώπινη δραστηριότητα σ’ ένα ενιαίο πεδίο, που θα ήταν προσβάσιμο μόνο μέσω πρόσθετων εταιρικών προϊόντων στα οποία θα είχαν συγχωνευτεί τα εργασιακά κάτεργα και η αγορά. Κι όλα αυτά θα τα πετύχαινε υπό το έμβλημα της αυτονομίας και της αποκέντρωσης, ίσως ακόμη και της «άμεσης δημοκρατίας».

Είναι σίγουρο πως αν ποτέ εφευρεθεί ένα τέτοιο προϊόν, κάποιοι καλοπροαίρετοι αντικαπιταλιστές θα διακηρύξουν πως πλησιάζει η βασιλεία των ουρανών και μένει απλά να αφαιρέσουμε τον καπιταλισμό απ’ την εξίσωση. Ο ύμνος των λωτοφάγων.

Δεν θα ‘ναι η πρώτη φορά που αντιεξουσιαστές θα ‘χουν σχεδιάσει την ουτοπία τους απ’ τις υποδομές της άρχουσας τάξης. Θυμηθείτε τον ενθουσιασμό του Καρλ Μαρξ και της Άυν Ραντ για τους σιδηροδρόμους! Αντίθετα πιστεύουμε πως η τεχνολογία η οποία παράγεται από τον καπιταλιστικό ανταγωνισμό τείνει να ενσαρκώνει και να επιβάλλει τη λογική του. Αν θέλουμε να ξεφύγουμε από αυτή τη λογική, δεν πρέπει να θεωρήσουμε ποτέ τα εργαλεία του ως δεδομένα. Όταν χρησιμοποιούμε εργαλεία, τα εργαλεία μας χρησιμοποιούν κι αυτά με τη σειρά τους.

Σ’ αυτό το άρθρο, θα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε την ιδεολογία που είναι ενσωματωμένη στην ψηφιακή τεχνολογία και να διατυπώσουμε μερικές υποθέσεις για το πώς μπορούμε να σχετιστούμε μαζί της.

Το Δίκτυ(ο) Κλείνει

Στην εποχή μας, η κυριαρχία δεν επιβάλλεται μόνο μέσω εντολών που δίδονται από κυβερνώντες σε κυβερνώμενους αλλά και μέσω αλγορίθμων που παράγουν συστηματικά και ανακατανέμουν διαρκώς τις διαφορές ισχύος. Ο αλγόριθμος είναι ο θεμελιώδης μηχανισμός διαιώνισης της σημερινής ιεραρχίας. Ορίζει τις δυνατότητες εκ των προτέρων, ενώ προσφέρει ως επιλογή μια ψευδαίσθηση ελευθερίας. Η ψηφιακή τεχνολογία υποβιβάζει τις άπειρες δυνατότητες της ζωής σ’ ένα πλέγμα διασυνδεόμενων αλγορίθμων —επιλογές από μηδέν και ένα. Ο κόσμος περιορίζεται βαθμιαία στην αντιπροσώπευση, κι η αντιπροσώπευση επεκτείνεται για να καλύψει ολόκληρο τον κόσμο. Ότι μη αναγώγιμο εξαφανίζεται. Ότι μη υπολογίσιμο δεν υπάρχει. Η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να προσφέρει μια εκπληκτική σειρά από επιλογές —πιθανούς συνδυασμούς από μηδέν και ένα— αλλά οι όροι της κάθε επιλογής έχουν καθοριστεί από πριν.

Ένας υπολογιστής είναι μια μηχανή που εκτελεί αλγόριθμους. Ο όρος δήλωνε αρχικά ένα ανθρώπινο ον που εκτελεί εντολές τόσο πιστά και άκαμπτα όσο μια μηχανή. Ο Alan Turing, ο πατριάρχης της επιστήμης των ηλεκτρονικών υπολογιστών, ονόμασε τον ψηφιακό υπολογιστή ως μια μεταφορική προέκταση της πιο απρόσωπης μορφής ανθρώπινης εργασίας: «Η ιδέα πίσω από τους ψηφιακούς υπολογιστές θα μπορούσε να συνοψιστεί στ’ ότι τα μηχανήματα αυτά προορίζονται για την εκτέλεση πράξεων που θα μπορούσαν να γίνουν από έναν ανθρώπινο υπολογιστή.» Μέσα σε πενήντα χρόνια από τότε, έχουμε δει αυτή τη μεταφορά να αντιστρέφεται ξανά και ξανά, καθώς άνθρωπος και μηχανή γίνονται όλο και πιο αδιαίρετα. «Ο ανθρώπινος υπολογιστής υποτίθεται πως ακολουθεί σταθερούς κανόνες», συνέχιζε Turing. «Δε διαθέτει καμία εξουσία να παρεκκλίνει στο παραμικρό από αυτούς.»

Ακριβώς όπως οι τεχνολογίες εξοικονόμησης χρόνου μας έχουν κάνει πιο πολυάσχολους, η μεταφορά της αγγαρείας των μαθηματικών πράξεων στους υπολογιστές δε μας έχει ελευθερώσει απ’ τις χαμαλοδουλειές — έχει καταστήσει την πληροφορική αναπόσπαστο κομμάτι σε κάθε πτυχή της ζωής μας.

Εξαρχής, το αντικείμενο της ψηφιακής ανάπτυξης ήταν η σύγκλιση του ανθρώπινου δυναμικού με τον αλγοριθμικό έλεγχο. Υπάρχουν σημεία όπου αυτός ο στόχος έχει ήδη επιτευχθεί. Η οθόνη «retina» του iPhone είναι τόσο πυκνή που το γυμνό μάτι δεν μπορεί να δει ότι αποτελείται από pixels. Εξακολουθούν να υπάρχουν κενά ανάμεσα στις οθόνες, αλλά γίνονται μικρότερα μέρα με τη μέρα.

Το Δίκτυ(ο) που κλείνει το διάστημα μεταξύ μας κλείνει και τους χώρους εντός μας. Περικλείει κοινά τα οποία μέχρι πρότινος είχαν αντισταθεί στην εμπορευματοποίηση, όπως είναι τα κοινωνικά δίκτυα τα οποία μπορούμε μόνο ν’ αναγνωρίσουμε ως τέτοια τώρα που έχουν σχεδιαστεί για περίφραξη. Καθώς το δίκτυο μεγαλώνει για να καλύψει ολόκληρη τη ζωή μας, καλούμαστε να μικρύνουμε αρκετά για να χωρέσουμε στις εξισώσεις του. Μιλάμε για ολοκληρωτική βύθιση.

Το Ψηφιακό Χάσμα

Καλοπροαίρετοι φιλελεύθεροι ανησυχούν πως υπάρχουν ολόκληρες κοινότητες που δεν έχουν ακόμα ενσωματωθεί στο παγκόσμιο ψηφιακό δίκτυο. Εξού κι οι δωρεάν φορητοί υπολογιστές για τον «αναπτυσσόμενο κόσμο» και τα tablets εκατό δολαρίων για παιδιά σχολικής ηλικίας. Μπορούν να φανταστούν μόνο το ένα της ψηφιακής πρόσβασης ή το μηδέν του ψηφιακού αποκλεισμού. Με βάση αυτό το δυαδικό σύστημα, η ψηφιακή πρόσβαση είναι προτιμότερη — αλλά το ίδιο το δυαδικό σύστημα είναι προϊόν της διαδικασίας που παράγει αποκλεισμό, δεν αποτελεί μια λύση γι’ αυτόν.

«Μας είπαν κάποτε ότι το αεροπλάνο είχε «καταργήσει τα σύνορα». Στην πραγματικότητα, από τότε που το αεροπλάνο μετατράπηκε σε σοβαρό όπλο, τα σύνορα έγιναν αδιάβατα.»
–George Orwell, «Εσύ και η Ατομική Βόμβα»

Το έργο της πληροφοριοποίησης των μαζών ανακεφαλαιώνει και επεκτείνει την ενοποίηση της ανθρωπότητας κάτω απ’ τον καπιταλισμό. Κανένα σχέδιο ενοποίησης δεν έχει εξαπλωθεί ευρύτερα ή δεν έχει εισδύσει βαθύτερα από τον καπιταλισμό, και η ψηφιακή τεχνολογία σύντομα θα γεμίσει το σύνολο του. «Οι φτωχοί δεν έχουν ακόμα τα προϊόντα μας!» — αυτό ήταν το σύνθημα του Henry Ford. Το Amazon.com πουλάει tablets κάτω του κόστους, αλλά το αναγνωρίζει ως επιχειρηματική επένδυση. Μεμονωμένα, οι εργάτες που δε διαθέτουν ψηφιακή πρόσβαση υποτιμώνται στην αγορά εργασίας. Αλλά το να είναι διαθέσιμοι μ’ ένα κλικ και υποχρεωμένοι να ανταγωνίζονται μεταξύ τους διηπειρωτικά σε πραγματικό χρόνο δεν ανατιμά τη συνολική αξία της εργατικής τάξης στην αγορά. Η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση το έχει ήδη αποδείξει. Περισσότερη κινητικότητα για μεμονωμένα άτομα δεν εξασφαλίζει περισσότερη ισότητα για όλους.

Ένταξη δε σημαίνει απαραίτητα εξίσωση: το λουρί, το χαλινάρι και το μαστίγιο είναι επίσης συνδετικά μέσα. Ακόμη κι όταν συνδέει, η ψηφιακή τεχνολογία χωρίζει.

Όπως και ο καπιταλισμός, η ψηφιακή τεχνολογία χωρίζει σε έχοντες και μη έχοντες. Φυσικά, αυτό που στερούνται οι μη έχοντες δεν είναι ο υπολογιστής. Οι μη έχοντες στερούνται εξουσίας, την οποία η ψηφιοποίηση δεν κατανέμει ισομερώς. Αντί για έναν δυαδικό διαχωρισμό σε καπιταλιστές και προλετάριους, αναδύεται κυρίως μια παγκόσμια αγορά στην οποία κάθε άτομο θα αξιολογείται και θα κατατάσσεται διαρκώς. Η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να επιβάλλει τις διαφορές ισχύος πιο διεξοδικά κι αποτελεσματικά από οποιοδήποτε σύστημα καστών στην ιστορία.

Ήδη, η ικανότητά να συμμετέχουμε σε κάθε είδους κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις καθορίζεται απ’ την ποιότητα του επεξεργαστή μας. Στο κάτω άκρο του οικονομικού φάσματος, ο άνεργος με το smartphone κοιτάει να εξασφαλίσει τη φθηνότερη βόλτα στο διαδίκτυο (όταν κάποτε το να κάνεις ωτοστόπ σήμαινε ισότητα ευκαιριών). Στο άνω άκρο, ο έμπορος υψηλής συχνότητας επωφελείται άμεσα από την επεξεργαστική ισχύ των υπολογιστών του (κάνοντας τις παλιομοδίτικες χρηματιστηριακές δραστηριότητες να μοιάζουν δίκαιες εν συγκρίσει), όπως αντίστοιχα επωφελείται κι ο «ανθρακωρύχος» Bitcoin (bitcoin miner).

Είναι αδιανόητο η ψηφιακή ισότητα να μπορεί να στηρίζεται σε μια τέτοια άνιση βάση. Το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών δεν έχει κλείσει στα έθνη τα οποία βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της ψηφιοποίησης. Όσο πιο διαδεδομένη θα γίνεται η ψηφιακή πρόσβαση, τόσο περισσότερο θα βλέπουμε να επιταχύνεται η οικονομική και κοινωνική πόλωση. Ο καπιταλισμός παράγει και κυκλοφορεί νέες καινοτομίες ταχύτερα από οποιοδήποτε προηγούμενο σύστημα, παράλληλα όμως παράγει διαρκώς αυξανόμενες ανισότητες: εκεί όπου κάποτε ιππείς εξουσίαζαν τους πεζούς, βομβαρδιστικά αεροσκάφη τύπου stealth πλέουν τώρα πάνω απ’ τους οδηγούς. [1]

Το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι ο καπιταλισμός είναι μια κατάσταση αθέμιτου ανταγωνισμού αλλά κι ότι επιβάλλει αυτό τον ανταγωνισμό σε κάθε τομέα της ζωής. Η ψηφιοποίηση καθιστά δυνατό να ενσωματωθούν οι πιο προσωπικές πτυχές των σχέσεών μας στη λογική του.

Οι ψηφιακοί διαχωρισμοί δε λαμβάνουν χώρα μόνο μεταξύ ατόμων και πληθυσμιακών ομάδων. Περνούν και μέσα απ’ τον καθένα μας. Σε μια εποχή επισφάλειας όπου ο καθένας μας καταλαμβάνει ταυτόχρονα πολλαπλές μεταβαλλόμενες κοινωνικές και οικονομικές θέσεις, οι ψηφιακές τεχνολογίες μας χειραφετούν επιλεκτικά ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο είμαστε προνομιούχοι ενώ παράλληλα συγκαλύπτουν τον τρόπο με τον οποίο μας περιθωριοποιούν. Ο μεταπτυχιακός φοιτητής που οφείλει πενήντα χιλιάδες δολάρια επικοινωνεί με άλλους οφειλέτες μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ωστόσο είναι πιο πιθανό να μοιραστούν μεταξύ τους τα βιογραφικά τους ή βαθμολογίες εστιατορίων παρά να οργανώσουν μια απεργία χρέους.

Μόνο όταν δούμε τους πρωταγωνιστές της κοινωνίας μας ως δίκτυα κι όχι ως ανεξάρτητα άτομα θα μπορέσουμε να αντιληφθούμε τη σοβαρότητα της κατάστασης: η ψηφιακή κοινότητα βασίζεται στην επιτυχία στην αγορά ενώ όλοι βιώνουμε την αποτυχία μεμονωμένα. Στα κοινωνικά δίκτυα του μέλλοντος —τα οποία διαφημιστές, πιστωτικοί οργανισμοί, εργοδότες, ιδιοκτήτες και αστυνομία θα παρακολουθούν μέσω μιας ενιαίας μήτρας ελέγχου— θα μπορούμε να συναντήσουμε ο ένας τον άλλο μόνο στο βαθμό που θα επιβεβαιώνουμε την αγορά και την αξία μας σ’ αυτή.

Το Σύστημα Αναβαθμίζεται

Ανέκαθεν, ο ανταγωνισμός και η επέκταση της αγοράς σταθεροποιούσαν τον καπιταλισμό προσφέροντας νέα κοινωνική κινητικότητα, δίνοντας στους φτωχούς ένα μερίδιο στο παιχνίδι όταν πια εκείνοι δεν είχαν άλλο λόγο να συνεχίσουν να συμμετέχουν. Τώρα όμως που όλος ο κόσμος έχει ενσωματωθεί σε μια ενιαία αγορά και το κεφάλαιο επικεντρώνεται στα χέρια μιας συρρικνούμενης ελίτ, τι θα μπορούσε να προλάβει ένα νέο κύμα εξεγέρσεων;

Ο προαναφερθείς Henry Ford ήταν ένας απ’ τους καινοτόμους οι οποίοι απάντησαν στην τελευταία μεγάλη κρίση που απείλησε τον καπιταλισμό. Αυξάνοντας τους μισθούς, τη μαζική παραγωγή και τις πιστώσεις, επέκτεινε την αγορά για τα προϊόντα του ενώ παράλληλα υπέσκαψε τα επαναστατικά αιτήματα του εργατικού κινήματος μετατρέποντας τους παραγωγούς σε καταναλωτές. Αυτό ενθάρρυνε ακόμη και τους πιο επισφαλείς εργαζόμενους να προσβλέπουν στην ένταξη και όχι στην επανάσταση.

Οι αγώνες της επόμενης γενιάς ξέσπασαν σ’ ένα νέο πεδίο, καθώς οι καταναλωτές επανέλαβαν την απαίτηση των παραγωγών για αυτοδιάθεση στην αγορά: πρώτα ως απαίτηση για ατομικότητα, και στη συνέχεια, όταν αυτή χορηγήθηκε, για αυτονομία. Η κορύφωση ήρθε με το κλασικό πρόσταγμα —«Γίνε τα μίντια»— της do-it-yourself (κάν’ το μόνος σου) αντικουλτούρας, όπως αντίστοιχα η παγκόσμια υποδομή τηλεπικοινωνιών έγινε μικρογραφία για να κάνει τους μεμονωμένους εργάτες τόσο ελαστικούς όσο οι εθνικές οικονομίες.

Γίναμε λοιπόν τα μίντια και το αίτημα μας για αυτονομία χορηγήθηκε αλλά αυτό δεν μας έκανε ελεύθερους. Ακριβώς όπως εκτονώθηκαν οι αγώνες των παραγωγών μετατρέποντάς τους σε καταναλωτές, εκτονώθηκαν κι οι απαιτήσεις των καταναλωτών μετατρέποντάς τους σε παραγωγούς: εκεί όπου τα παλιά μέσα μαζικής ενημέρωσης είχαν ιεραρχική δομή και μονή κατεύθυνση, τα νέα μέσα αντλούν την αξία τους απ’ το περιεχόμενο που δημιουργούν οι ίδιοι οι χρήστες. Εν τω μεταξύ, η παγκοσμιοποίηση κι η αυτοματοποίηση διέβρωσαν τον συμβιβασμό που είχε πετύχει ο Ford μεταξύ των καπιταλιστών κι ενός προνομιούχου τμήματος της εργατικής τάξης, παράγοντας έναν περιττό κι επισφαλή πληθυσμό.

Σ’ αυτό το ασταθές πλαίσιο, νέες εταιρείες όπως η Google αναβαθμίζουν τον φορντικό συμβιβασμό μέσω της δωρεάν εργασίας και της δωρεάν διανομής. Ο Ford προσέφερε στους εργαζόμενους μεγαλύτερη συμμετοχή στον καπιταλισμό μέσω της μαζικής κατανάλωσης. Η Google τα δίνει όλα δωρεάν μετατρέποντάς τα πάντα σε απλήρωτη εργασία. Προσφέροντας πιστώσεις, ο Ford επέτρεψε στους εργαζόμενους να γίνουν καταναλωτές ξεπουλώντας τη μελλοντική και την τωρινή εργασία τους. Η Google έχει σβήσει τη διάκριση μεταξύ παραγωγής, κατανάλωσης κι επιτήρησης, καθιστώντας δυνατό ν’ αντλήσει όφελος ακόμα κι από αυτούς που ίσως ποτέ να μην έχουν κάτι να ξοδέψουν.

Η δημόσια προσοχή συμπληρώνει το χρηματιστικό κεφάλαιο ως καθοριστικό νόμισμα της κοινωνίας μας. Πρόκειται για ένα νέο βραβείο παρηγοριάς για το οποίο οι επισφαλείς εργάτες μπορούν ν’ ανταγωνιστούν μεταξύ τους —εκείνοι που δε θα γίνουν ποτέ εκατομμυριούχοι συνεχίζουν να ονειρεύονται ένα εκατομμύριο επισκέψεις στο youtube— καθώς και ένα νέο κίνητρο για να προωθήσουν τη διαρκή καινοτομία που χρειάζεται ο καπιταλισμός. Όπως συμβαίνει στη χρηματοπιστωτική αγορά, εταιρείες και ιδιώτες μπορούν να δοκιμάσουν την τύχη τους, εκείνοι όμως που ελέγχουν τις δομές μέσω των οποίων κυκλοφορεί η δημόσια προσοχή ασκούν τη μεγαλύτερη εξουσία. Η υπεροχή της Google δεν προέρχεται από διαφημιστικά έσοδα ή πωλήσεις προϊόντων, αλλά απ’ τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνει τις ροές της πληροφορίας.

Ατενίζοντας το μέλλον προς αυτή την κατεύθυνση, μπορούμε να φανταστούμε μια ψηφιακή φεουδαρχία όπου τα κεφάλαια χρηματοδότησης και δημόσιας προσοχής θα έχουν τόσο παγιωθεί στα χέρια μιας ελίτ και μιας καλοπροαίρετης δικτατορίας υπολογιστών (ανθρώπινων και μη) η οποία θα συντηρεί το Διαδίκτυο ως ένα πάρκο για τον «περιττό» πληθυσμό. Μεμονωμένα προγράμματα και προγραμματιστές θα είναι αναλώσιμα —όσο μεγαλύτερη εσωτερική κινητικότητα προσφέρει μια ιεραρχική δομή, τόσο ισχυρότερη κι ανθεκτικότερη γίνεται— αλλά η ίδια η δομή θα είναι αδιαπραγμάτευτη. Μπορούμε ακόμα να φανταστούμε τον υπόλοιπο πληθυσμό να συμμετέχει φαινομενικά οριζόντια και εθελοντικά στην τελειοποίηση αυτού του προγραμματισμού— εντός ορισμένων παραμέτρων φυσικά, όπως ισχύει για όλους τους αλγόριθμους.

Η ψηφιακή φεουδαρχία θα μπορούσε να έρθει κάτω από το έμβλημα της άμεσης δημοκρατίας, διακηρύσσοντας ότι ο καθένας έχει το δικαίωμα στην ιθαγένεια και τη συμμετοχή, εμφανίζοντας την ίδια ως μια λύση για τις υπερβολές του καπιταλισμού. Όσοι ονειρεύονται έναν εγγυημένο βασικό μισθό ή όσοι επιθυμούν ν’ αποζημιωθούν για την online συλλογή των προσωπικών τους δεδομένων οφείλουν να καταλάβουν ότι αυτά τα αιτήματα θα μπορούσαν να υλοποιηθούν μόνο από ένα πανοπτικό κράτος επιτήρησης — κι ότι τέτοιες απαιτήσεις νομιμοποιούν την κρατική εξουσία κι επιτήρηση, ακόμη κι αν δεν χορηγηθούν ποτέ. Οι κρατιστές θα χρησιμοποιήσουν τη ρητορική των ψηφιακών δικαιωμάτων του πολίτη για να δικαιολογήσουν την ένταξη όλων μας σε νέες χαρτογραφήσεις ελέγχου και τον καθορισμό καθενός από μας σε μια ενιαία online ταυτότητα προκειμένου να εκπληρώσουν το όραμα τους για μια κοινωνία που θα υπόκειται ολοκληρωτικά στη ρύθμιση και στην επιβολή. Οι «έξυπνες πόλεις» θα επιβάλλουν την αλγοριθμική τάξη στον offline κόσμο, αντικαθιστώντας τις επιταγές του σύγχρονου καπιταλισμού για μη βιώσιμη ανάπτυξη με νέες: επιτήρηση, προσαρμοστικότητα, διαχείριση. [2]

Σ’ αυτή τη δυστοπική προβολή, το ψηφιακό πρόγραμμα για τη μείωση του κόσμου της αντιπροσώπευσης συγκλίνει με το πρόγραμμα της εκλογικής δημοκρατίας, στην οποία μόνο οι εκπρόσωποι που διεκπεραιώνουν πράξεις μέσω των καθορισμένων διαύλων μπορούν ν’ ασκούν εξουσία. Και τα δυο στέκονται ενάντια σε καθετί που είναι μη υπολογίσιμο και μη αναγώγιμο, τοποθετώντας την ανθρωπότητα σε μια Προκρούστεια κλίνη. Συνδυασμένα με τη μορφή μιας ηλεκτρονικής δημοκρατίας, θα μας έδιναν τη δυνατότητα να ψηφίσουμε μια ευρεία γκάμα από λεπτομέρειες, ενώ ταυτόχρονα θα καθιστούσαν την ίδια την υποδομή αδιαμφισβήτητη — όσο πιο συμμετοχικό είναι ένα σύστημα, τόσο  μεγαλύτερη «νομιμοποίηση» διαθέτει. Ωστόσο, κάθε έννοια του πολίτη προϋποθέτει και έναν αποκλεισμό. Κάθε έννοια της πολιτικής νομιμότητας προϋποθέτει και μια ζώνη παρανομίας.

Πραγματική ελευθερία σημαίνει να είμαστε σε θέση να καθορίζουμε τη ζωή και τις σχέσεις μας απ’ το μηδέν. Πρέπει να έχουμε τη δυνατότητα να ορίζουμε τα δικά μας εννοιολογικά πλαίσια, να διατυπώνουμε τις ερωτήσεις όσο και τις απαντήσεις. Αυτό δεν αντιστοιχεί στην απόκτηση καλύτερης εκπροσώπησης ή μεγαλύτερης συμμετοχής στην κρατούσα τάξη. Το να υπερασπιζόμαστε την ψηφιακή ένταξη και τη «δημοκρατική» επιστασία του κράτους παρέχει τα μέσα σ’ όσους κατέχουν την εξουσία να νομιμοποιήσουν τις δομές μέσω των οποίων μπορούν να την ασκούν.

Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι τα εργαλεία που έχουν χτιστεί για να μας κυβερνήσουν θα μας εξυπηρετούσαν αν μπορούσαμε απλά να καθαιρέσουμε τους αφέντες μας. Αυτό είναι το ίδιο λάθος που έκανε κάθε προηγούμενη επανάσταση σχετικά με την αστυνομία, τα δικαστήρια και τις φυλακές. Τα εργαλεία της απελευθέρωσης οφείλουν να σφυρηλατηθούν μέσα απ’ τον αγώνα για την επίτευξή της.

Τα Κοινωνικά Δίκτυα

Σκεφτόμαστε ένα μέλλον όπου τα ψηφιακά συστήματα θα καλύπτουν κάθε μας ανάγκη, όσο εμείς απλώς θα ζητάμε να μας παραδοθεί άμεσα η επόμενη παραγγελία μας. Ακολουθώντας την τροχιά της ψηφιακής μας φαντασίας, σύντομα πάντα θα ψηφίζουμε, θα εργαζόμαστε, θα ψωνίζουμε, θα βρισκόμαστε σε φυλακή. Ακόμη και οι φαντασιώσεις που χωρίζουν την ψυχή από το σώμα για να ταξιδέψουν στο κόσμο των υπολογιστών αφήνουν άθιχτο το φιλελεύθερο υποκείμενο: κάθε μετα-ανθρωπισμός που μας έχει προταθεί έχει υπάρξει αντίστοιχα και χωρίς εξαίρεση ένας νεοφιλελευθερισμός.

Φιλελεύθεροι γκραντουαλιστές που αγωνίζονται για την online προστασία της ιδιωτικής ζωής και της διαδικτυακής ουδετερότητας θεωρούν τους υφιστάμενους τους οποίους υπερασπίζονται ως μεμονωμένα άτομα. Ωστόσο, όσο λειτουργούμε σύμφωνα με το πρότυπο των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», οι προσπάθειές οργάνωσής μας ενάντια στα συστήματα ψηφιακού ελέγχου θα αναπαράγουν μόνο τη λογική τους. Το καθεστώς των συνταγμάτων και των καταστατικών που σήμερα πλησιάζει στο τέλος του δεν προστάτευσε μόνο το φιλελεύθερο υποκείμενο, το άτομο — το εφηύρε. Καθένα απ’ τα δικαιώματα του φιλελεύθερου ατόμου εμπεριέχει κι ένα πλέγμα θεσμικής βίας για να εξασφαλίσει τον λειτουργικό κατακερματισμό του — τον κατακερματισμό της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, την ιδιωτικότητα της κάλπης και των φυλακών.

Αν μη τι άλλο, η επιδεικτική δικτύωση της καθημερινής ζωής υπογραμμίζει τον εύθραυστο χαρακτήρα του φιλελεύθερου ατόμου. Πού αρχίζει και πού τελειώνει το «Εγώ» όταν οι γνώσεις μας προέρχονται από τις μηχανές αναζήτησης κι οι σκέψεις μας ενεργοποιούνται και κατευθύνονται από τις online ενημερώσεις; Για να αντισταθμίσουμε κάτι τέτοιο, παρακινούμαστε να στηρίξουμε τον εύθραυστο ατομισμό μας κατασκευάζοντας και διαδίδοντας την αυτοβιογραφική μας προπαγάνδα. Το online προφίλ μας είναι μια αντιδραστική μορφή που προσπαθεί να διατηρήσει την τρεμάμενη φλόγα της φιλελεύθερης υποκειμενικότητας μέσω της πώλησής της. Δείτε για παράδειγμα την οικονομία της πλαστοπροσωπίας.

Παρόλ’ αυτά, το αντικείμενο της εκμετάλλευσης είναι ένα δίκτυο, κι ένα τέτοιο είναι και το υποκείμενο που εξεγείρεται. Κανένα τους δεν έμοιασε ποτέ για πολύ με το φιλελεύθερο υποκείμενο. Η γαλέρα με σκλάβους και η εξέγερση σκλάβων είναι δύο δίκτυα που αποτελούνται από κάποιες πτυχές πολλών ανθρώπων. Η διαφορά τους δεν έγκειται στους διαφορετικούς τύπους ανθρώπων αλλά στις διαφορετικές αρχές δικτύωσης. Κάθε σώμα περιέχει πολλές καρδιές. Η προοπτική που προσφέρει η ψηφιακή αντιπροσώπευση σχετικά με την ίδια τη δραστηριότητά μας, μας επιτρέπει να δούμε πιο ξεκάθαρα ότι πρόκειται για σύγκρουση μεταξύ αντίπαλων οργανωτικών αρχών, όχι μεταξύ συγκεκριμένων δικτύων ή ατόμων.

Τα δίκτυα που παράγονται και συγκαλύπτονται απ’ τον φιλελευθερισμό είναι αναπόφευκτα ιεραρχικά. Ο φιλελευθερισμός επιδιώκει να σταθεροποιήσει την πυραμίδα της ανισότητας διευρύνοντας διαρκώς τη βάση της. Δική μας επιθυμία είναι να καταργήσουμε τις πυραμίδες, ώστε να δώσουμε ένα τέλος στις ταπεινώσεις της κυριαρχίας και της υποταγής. Δεν απαιτούμε απλά να δώσουν οι πλούσιοι στους φτωχούς. Ζητάμε να ρίξουμε τους φράκτες. Δεν μπορούμε να πούμε ότι το ψηφιακό είναι στην ουσία του ιεραρχικό, γιατί εμείς δε καταλαβαίνουμε από «ουσίες». Γνωρίζουμε μόνο ότι το ψηφιακό είναι κατά βάση ιεραρχικό, δεδομένου ότι έχει χτιστεί στην ίδια βάση με τον φιλελευθερισμό. Αν μια διαφορετική ψηφιακή τεχνολογία είναι δυνατή, αυτή θα προκύψει μόνο από μια διαφορετική αφετηρία.

Δε χρειαζόμαστε καλύτερες εκδοχές της υπάρχουσας τεχνολογίας. Χρειαζόμαστε καλύτερη βάση για τις σχέσεις μεταξύ μας. Οι νέες τεχνολογίες είναι άχρηστες πέρα από το βαθμό στον οποίο μας βοηθούν να δημιουργήσουμε και να υπερασπιστούμε νέες σχέσεις.

Τα κοινωνικά δίκτυα προϋπάρχουν του Διαδικτύου. Διαφορετικές κοινωνικές πρακτικές μας δικτυώνουν σύμφωνα με διαφορετικές λογικές. Κατανοώντας τις σχέσεις μας με όρους κυκλοφορίας και όχι στατικής ταυτότητας, πορείας και όχι τοποθεσίας, δυνάμεων και όχι αντικειμένων, μπορούμε να βάλουμε στην άκρη το ζήτημα των ατομικών δικαιωμάτων και να επιχειρήσουμε τη δημιουργία νέων συλλογικοτήτων έξω από τη λογική που παράγεται από την ψηφιακή τεχνολογία και τα χάσματα που δημιουργεί.

Εξαναγκασμός Τερματισμού

Για κάθε δράση, υπάρχει μια ίση και αντίθετη αντίδραση. Η ένταξη δημιουργεί νέους αποκλεισμούς. Οι κατακερματισμένοι αναζητούν ο ένας τον άλλο. Κάθε νέα μορφή ελέγχου δημιουργεί έναν πρόσθετο τομέα εξέγερσης. Η αστυνόμευση και οι υποδομές ασφάλειας αυξήθηκαν εκθετικά κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, αλλά δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν έναν πιο ειρηνικό κόσμο. Αντίθετα, όσο αυξάνεται ο εξαναγκασμός, τόσο αυξάνεται η αστάθεια κι η αναταραχή. Το σχέδιο ελέγχου των πληθυσμών μέσω της ψηφιοποίησης των αλληλεπιδράσεών και του περιβάλλοντός τους αποτελεί μια στρατηγική αντιμετώπισης που έχει στόχο ν’ αποτρέψει τις αναταραχές που μοιραία ακολουθούν την οικονομική πόλωση, την κοινωνική υποβάθμιση και τις οικολογικές καταστροφές που προκαλεί ο καπιταλισμός.

Το κύμα των εξεγέρσεων που σάρωσε τον κόσμο από το 2010 —από την Τυνησία και την Αίγυπτο μέχρι την Ισπανία και την Ελλάδα, το παγκόσμιο κίνημα του Occupy και πιο πρόσφατα την Τουρκία και τη Βραζιλία— έχει γίνει ευρέως αντιληπτό ως προϊόν των νέων ψηφιακών κοινωνικών δικτύων. Αποτελεί ωστόσο και μια αντίδραση ενάντια στην ψηφιοποίηση και στις ανισότητες που αυτή ενισχύει. Ειδήσεις από τις κατασκηνώσεις του Occupy εξαπλώνονται μέσω του Διαδικτύου, όμως εκείνοι που έμεναν σ’ αυτές ήταν εκεί επειδή ήταν δυσαρεστημένοι με το απλώς εικονικό — ή επειδή, όντας φτωχοί ή άστεγοι, δεν είχαν καμία πρόσβαση σε αυτό. Πριν από το 2011, ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι το Διαδίκτυο θα παρήγαγε ένα παγκόσμιο κίνημα που θα στηριζόταν στη μόνιμη παρουσία σε κοινό φυσικό χώρο;

Αυτό είναι μόνο μια πρόγευση των απρόβλεπτων αντιδράσεων που θα προκύψουν καθώς ολοένα περισσότερες πτυχές της ζωής θα εντάσσονται στο ψηφιακό δίκτυο. Τα αποτελέσματα δεν είναι προκαθορισμένα, αλλά μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι θα υπάρξουν νέες ευκαιρίες για να συγκεντρωθούν άνθρωποι και να παλέψουν έξω από και ενάντια στη λογική του καπιταλισμού και του κρατικού ελέγχου. Καθώς παρατηρούμε την ανάδυση της ψηφιακής συμμετοχής του πολίτη και των ηλεκτρονικών ταυτοτήτων, ας ξεκινήσουμε θέτοντας το ερώτημα ποιες τεχνολογίες θα χρειαστούν οι ψηφιακά αποκλεισμένοι μη-πολίτες. Τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του αγώνα για το πάρκο Gezi στην Κωνσταντινούπολη το καλοκαίρι του 2013, θα μπορούσαν να σταθούν σαν ένα ταπεινό σημείο εκκίνησης. Πώς μπορούμε να περάσουμε από τη χαρτογράφηση των διαμαρτυριών στα εργαλεία που θα χρειαστούμε για την εξέγερση και την επιβίωση, ειδικά όταν αυτά τα δυο γίνονται ένα και το αυτό; Κοιτώντας την Αίγυπτο, μπορούμε να δούμε την ανάγκη για εργαλεία που θα μπορούσαν να συντονίσουν την ανταλλαγή τροφίμων ή ακόμα να απενεργοποιήσουν τον στρατό.

Το να κατανοήσουμε την επέκταση της ψηφιακής τεχνολογίας ως περίφραξη των δυνατοτήτων μας δε σημαίνει να πάψουμε να τη χρησιμοποιούμε. Αντιθέτως, σημαίνει ν’ αλλάξουμε τη λογική με την οποία την προσεγγίζουμε. Οποιοδήποτε θετικό όραμα ενός ψηφιακού μέλλοντος θα αφομοιωθεί για τη διαιώνιση και την ενίσχυση της κυρίαρχης τάξης. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να συμμετάσχουμε στην ψηφιακή τεχνολογία με στόχο την αποσταθεροποίηση των ανισοτήτων που επιβάλλει. Αντί να δημιουργήσουμε ψηφιακά έργα που έχουν στόχο να προδιαγράψουν τον κόσμο που θέλουμε να γνωρίσουμε, μπορούμε ν’ ασκήσουμε ψηφιακές πρακτικές που διαταράσσουν τον ελέγχο. Αντί να επιδιώξουμε την υπεράσπιση των δικαιωμάτων μιας νέας ψηφιακής τάξης — ή να ενσωματώσουμε τους πάντες σε μια τέτοια τάξη μέσω μιας παγκόσμιας ιθαγένειας — μπορούμε να ακολουθήσουμε το παράδειγμα όσων στερούνται πολιτικών δικαιωμάτων, ξεκινώντας από σύγχρονες εξεγέρσεις για τη ριζική αναδιανομή της εξουσίας.

Ιδωμένοι ως ξεχωριστή τάξη, οι προγραμματιστές καταλαμβάνουν σήμερα την ίδια θέση που είχε η αστική τάξη το 1848, χειριζόμενοι κοινωνική και οικονομική εξουσία δυσανάλογη με την πολιτική τους επιρροή. Στις επαναστάσεις του 1848, η αστική τάξη καταδίκασε την ανθρωπότητα σε δύο επιπλέον αιώνες κακοτυχίας συμμαχώντας τελικά με το νόμο και την τάξη κατά των φτωχών εργατών. Οι προγραμματιστές που είναι παρασυρμένοι από την επανάσταση του Διαδικτύου θα μπορούσαν να κάνουν κάτι ακόμα χειρότερο σήμερα: θα μπορούσαν να γίνουν ψηφιακοί Μπολσεβίκοι, των οποίων η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια δημοκρατική ουτοπία θα παρήγαγε έναν απόλυτο ολοκληρωτισμό.

Από την άλλη πλευρά, εάν μια κρίσιμη μάζα προγραμματιστών στρέψει την αφοσίωσή της στους πραγματικούς αγώνες των αποκλεισμένων, το μέλλον θα είναι και πάλι διαθέσιμο. Αλλά αυτό θα σήμαινε την κατάργηση της ψηφιακής τεχνολογίας όπως τη γνωρίζουμε — και ταυτόχρονα, των ιδίων ως τάξη. Ας εγκαταλείψουμε την ψηφιακή ουτοπία.

ΣτM: Η μετάφραση του κειμένου των Crimethinc Deserting the Digital Utopia δημοσιεύεται παράλληλα στο blog του Skytal.es.
Λήφθηκε υπόψη παλαιότερη μετάφραση που δημοσιεύθηκε στο osarena.net

Υποσημειώσεις:

1. Οποιοσδήποτε μπορεί να χρησιμοποιήσει έναν 3D εκτυπωτή για να κατασκευάσει ένα όπλο, όμως η NSA μπορεί να φτιάξει σκουλήκια υπολογιστών (computer worms) που αποκτούν τον έλεγχο ολόκληρων βιομηχανικών συστημάτων.
2. Οι έξυπνες πόλεις δε θα βασίζονται σε πιο οικολογικά κτίρια, αλλά στην επιτήρηση και τον έλεγχο της προσωπικής μας περιουσίας: τα Walmart ήδη χρησιμοποιούν τσιπ RFID, τα ίδια τσιπ που χρησιμοποιούνται στα διαβατήρια των ΗΠΑ, για να παρακολουθούν τις ροές των εμπορευμάτων τους σ’ όλη την υδρόγειο.