Ιχνηλατώντας το φαινόμενο των εργατικών πολυκατοικιών από τον ευρωπαϊκό χώρο έως τις γειτονιές του Αιγάλεω

Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στο 4ο τεύχος του περιοδικού Carex Flacca της κατάληψης Σινιάλο τον Δεκέμβρη του 2015.

Η εξασφάλιση ατομικής ή συλλογικής στέγης εντός της καπιταλιστικής κοινωνίας προϋποθέτει, κατά κανόνα, την προσφυγή στον μηχανισμό της αγοράς ακινήτων με σκοπό την ενοικίαση, αγορά ή κατασκευή μιας κατοικίας. Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια της κοινωνικής ή εργατικής κατοικίας ορίζεται ως μια μορφή κρατικής παρέμβασης στη συγκεκριμένη αγορά με διακηρυγμένο στόχο την παροχή στέγης στις εργαζόμενες κατηγορίες του πληθυσμού ή, γενικότερα, στα φτωχά κοινωνικά στρώματα που δεν θα είχαν πρόσβαση σε ικανοποιητικές συνθήκες κατοικίας χωρίς την απαιτούμενη οικονομική υποστήριξη. Η ανάλυση που ακολουθεί θα καταστήσει σαφές, ωστόσο, ότι η οργανωμένη δόμηση εργατικών κατοικιών χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές από το κράτος ως εργαλείο για τη διάλυση προϋπάρχοντων συνοικισμών που είχαν συγκροτηθεί για την αυτοστέγαση των πληβείων και είχαν αποτελέσει ριζοσπαστικές εστίες αντίστασης απέναντι στους σχεδιασμούς της κυρίαρχης τάξης (με προεξάρχον το παράδειγμα της Δραπετσώνας στην Ελλάδα). Μετά την παρουσίαση του γενικού ιστορικού πλαισίου σε διεθνές και εγχώριο επίπεδο, η συζήτησή μας θα επικεντρωθεί στις εργατικές πολυκατοικίες του Αιγάλεω.

Από την “Αυλή του Καρλ Μαρξ” στη “Μάχη της Παράγκας”

Οι απαρχές του ζητήματος της εργατικής κατοικίας εντοπίζονται στην περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης, όπου η κυριαρχία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής οδηγεί στη δραματική αύξηση του πληθυσμού των μεγάλων πόλεων προς τα μέσα του 19ου αιώνα. Πέρα από τα αυτοσχέδια παραπήγματα που κατασκευάζουν οι ίδιοι οι εργάτες για τη στέγασή τους, κάποιοι βιομήχανοι αναλαμβάνουν αρχικά να χτίσουν οικισμούς για τη διαμονή των εργατών που δουλεύουν στα εργοστάσιά τους (όπως ο εργατικός οικισμός Saltaire που χτίζεται  το 1851 στο Μπράντφορντ της Αγγλίας από τον βιομήχανο Τάιτους Σολτ).

Το ίδιο έτος, ο αρχιτέκτονας Χένρι Ρόμπερτς παρουσιάζει στη Βιομηχανική Έκθεση του Λονδίνου το πρώτο υπόδειγμα εργατικής κατοικίας ακολουθώντας τις αρχές της αστικής οικογενειακής ηθικής (π.χ. διαχωρίζοντας τα υπνοδωμάτια των παιδιών σύμφωνα με το φύλο τους και φροντίζοντας να επικοινωνούν άμεσα με το καθιστικό ώστε να διευκολύνεται η επιτήρησή τους). Συγκροτήματα κατοικιών για τους φτωχούς των γιγαντωμένων αστικών κέντρων – οι οποίοι στοιβάζονται κάτω από άθλιες συνθήκες σε υπόγεια και μικρά δωμάτια χωρίς την τήρηση στοιχειωδών κανόνων υγιεινής – δημιουργούνται επίσης την ίδια περίοδο από ορισμένους φιλάνθρωπους αστούς. Ωστόσο, η συστηματική παρέμβαση του ίδιου του κράτους έρχεται μόνο μετά την επανειλημμένη εξάπλωση λοιμωδών νοσημάτων και μια σειρά αιματηρών αγώνων της εργατικής τάξης στις μεγάλες βιομηχανικές πόλεις [1]. Ο πρώτος “Νόμος για τη Στέγαση των Εργαζόμενων Τάξεων” ψηφίζεται στην Αγγλία το 1885. Την περίοδο 1890-1900, το δημοτικό συμβούλιο του Λονδίνου εφαρμόζει το πρώτο πρόγραμμα δημόσιας στέγασης με την κατασκευή καινούριων σπιτιών στην παραγκούπολη Old Nichol προκαλώντας, ωστόσο, την αντίδραση των κατοίκων που αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο να χάσουν τα προηγούμενα καταλύματά τους και να ξεριζωθούν από τον τόπο τους εξαιτίας αυτής της απόπειρας “εξευγενισμού” της περιοχής. Παρόμοια κατασκευαστικά σχέδια υλοποιούνται από πολλά δημοτικά συμβούλια της Αγγλίας στις αρχές του 20ού αιώνα.

Μετά το τέλος του 1ου Παγκόσμιου Πολέμου, η οργανωμένη κρατική δόμηση εργατικών κατοικιών συγκεντρώνεται κυρίως στην Αυστρία και στη Γερμανία. Στα περίχωρα της Βιέννης συνωστίζονται πολλοί πρόσφυγες πολέμου και πρώην στρατιώτες που διαμένουν σε παραπήγματα και, όπως οι περισσότεροι ντόπιοι κάτοικοι της πόλης, υποφέρουν από τη φτώχεια, την πείνα και τις ασθένειες. Στις δημοτικές εκλογές του 1919, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SDP) κερδίζει την απόλυτη πλειοψηφία στη Βιέννη και ξεκινάει την εφαρμογή ενός προγράμματος πολιτικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων παρά τις αντιδράσεις του Χριστιανικού-Κοινωνικού Κόμματος που ελέγχει τη συντηρητική ενδοχώρα. Μετά την εισαγωγή του οκταώρου και τη θέσπιση επιδόματος για τους ανέργους, οι αρχές της “Κόκκινης Βιέννης” προσανατολίζονται στην υλοποίηση της δέσμευσής τους για την παροχή αξιοπρεπούς κατοικίας στην εργατική τάξη της πόλης. Ο προϋπάρχων νόμος του 1917 είχε ήδη παγώσει  το ύψος των ενοικίων στα επίπεδα του 1914 παρά τον υψηλό ρυθμό πληθωρισμού, καθιστώντας ασύμφορη την ιδιωτική οικοδομική δραστηριότητα και, επομένως, αναγκαία την κρατική παρέμβαση για την επίλυση της στεγαστικής κρίσης. Κατά τη δεκαετία 1925-1934 κατασκευάζονται στη Βιέννη 64.000 διαμερίσματα σε νεόδμητα δημοτικά κτίρια (Gemeindebauten) που θα στεγάσουν περίπου 220.000 ανθρώπους, κυρίως οικογένειες και εργάτες με χαμηλά εισοδήματα. Το στεγαστικό πρόγραμμα της τοπικής κυβέρνησης χρηματοδοτείται από τα έσοδα ενός προοδευτικού φόρου που εισάγεται ειδικά για την κατασκευή αυτών των σπιτιών.

Οι Βιεννέζικες εργατικές κατοικίες του μεσοπολέμου έχουν συνήθως μια κύρια είσοδο με μια μεγάλη πύλη, η οποία οδηγεί σε μια αυλή με δέντρα και πράσινο όπου μπορούν να παίζουν τα παιδιά. Καθώς τα διαμερίσματα είναι προσβάσιμα μόνο από το εσωτερικό της αυλής, τα κτιριακά συγκροτήματα μοιάζουν με φρούρια και καθίστανται επίσης κατάλληλα για στρατιωτική χρήση. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου συγκροτήματος είναι η Αυλή του Καρλ Μαρξ (Karl Marx – Hof ) που κατασκευάζεται την περίοδο 1927-1930 με βάση τα σχέδια του αρχιτέκτονα Karl Ehn, περιλαμβάνει 1.382 διαμερίσματα για περίπου 5.000 ενοίκους και αποτελεί μέχρι σήμερα το μεγαλύτερο ενιαίο σύμπλεγμα κατοικιών στον κόσμο. Το Φεβρουάριο του 1934, η συντηρητική κεντρική κυβέρνηση της Αυστρίας – η οποία είχε ήδη αναστείλει τη λειτουργία του Κοινοβουλίου – θέτει εκτός νόμου την πολιτοφυλακή του SDP (Schutzbund) και προχωράει σε συλλήψεις ορισμένων ηγετικών μελών του, πυροδοτώντας έτσι μια εργατική εξέγερση στη Βιέννη. Οι ένοπλοι εργάτες οχυρώνονται στις εργατικές κατοικίες της πόλης και πολιορκούνται από την αστυνομία, τον στρατό και παραστρατιωτικά φασιστικά σώματα (Heimwehr). H Αυλή του Καρλ Μαρξ βομβαρδίζεται από τις δυνάμεις του στρατού, καταλήγοντας στην καταστροφή πολλών διαμερισμάτων και στην παράδοση των μαχητών που βρίσκονται στο εσωτερικό της. Λίγο αργότερα, το ίδιο το SDP τίθεται εκτός νόμου και η κυβέρνηση εισάγει ένα κορπορατιστικό σύνταγμα αντίστοιχο με εκείνο του Μουσολίνι στην Ιταλία, εδραιώνοντας έτσι την κυριαρχία του φασισμού στην Αυστρία.

Σε αντίθεση με τον εκλεκτικισμό και τη μνημειακότητα που χαρακτηρίζουν το αρχιτεκτονικό στιλ των εργατικών κατοικιών της Βιέννης, τα εκτεταμένα στεγαστικά προγράμματα που υλοποιούνται στη μεσοπολεμική Γερμανία εφαρμόζουν από νωρίς τις αρχές του μοντερνισμού και της “Νέας Αντικειμενικότητας”. Το Άρθρο 155 του Συντάγματος της Βαϊμάρης (1919) υπόσχεται την εξασφάλιση “υγιούς κατοικίας” για όλους τους πολίτες της χώρας. Οι οικισμοί (Siedlungen) που χτίζονται για τη στέγαση κυρίως των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων τοποθετούνται στις προαστιακές ζώνες των πόλεων, έχουν σχετικά χαμηλό ύψος – όχι μεγαλύτερο των πέντε ορόφων – και παρέχουν στους ενοίκους επαρκή πρόσβαση σε φως, ήλιο και αέρα. Οι αρχιτεκτονικές επιρροές από το Βρετανικό Κίνημα των Κηπουπόλεων συνδυάζονται με τις νέες τεχνικές της προκατασκευής και της βιομηχανοποιημένης μαζικής παραγωγής κτιρίων, ενώ χρησιμοποιούνται ευρέως καινούρια υλικά όπως το γυαλί και ο χάλυβας.

Κάτω από την επιρροή του Λε Κορμπυζιέ, του κινήματος Ντε Στιλ (που υποστηρίζει την καινούρια “αισθητική της μηχανής”) και του Ρωσικού κονστρουκτιβισμού (που έχει ως κύριους εκπροσώπους τον Ελ Λισίτσκι και τη σχολή ΒΧΟΥΤΕΜΑΣ στη Μόσχα), η Σχολή του Μπάουχαους στη Βαϊμάρη εγκαταλείπει την πρώιμη εξπρεσιονιστική της φάση και υιοθετεί τις αρχές του λειτουργισμού, κατασκευάζοντας το Σπίτι στο Χορν (Haus am Horn, 1923) ως προτεινόμενο υπόδειγμα κοινωνικής-εργατικής κατοικίας [2]. Ωστόσο, το πρώτο συγκρότημα κοινωνικών κατοικιών βασισμένο στις αρχές του μοντερνισμού σχεδιάζεται από τον αρχιτέκτονα Όττο Χαίσλερ και κατασκευάζεται το 1923-1924 στην πόλη Τσέλε, όπου τα σπίτια βάφονται συχνά με φωτεινά χρώματα (σε αντίθεση με την ιδέα του “λευκού κουτιού” που θα προπαγανδιστεί αργότερα από τους υπέρμαχους του “Διεθνούς Στιλ”).

Στο Βερολίνο, οι αρχιτέκτονες Ότο Βάγκνερ και Μπρούνο Ταούτ αναλαμβάνουν την κατασκευή χιλιάδων σπιτιών για τους φτωχούς κατοίκους της πόλης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον οικισμό Πέταλο (Hufeisensiedlung) που χτίζεται την περίοδο 1925-1930 και παίρνει το όνομα από το σχήμα του. Παράλληλα, η τοπική σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση της Φρανκφούρτης αναθέτει στον αρχιτέκτονα Ερνστ Μάυ την υλοποίηση ενός προγράμματος κοινωνικής στέγασης που καταλήγει στη δημιουργία 23 ξεχωριστών οικισμών με 15.000 διαμερίσματα. Όλα τα καινούρια σπίτια είναι εξοπλισμένα με μια “κουζίνα της Φρανκφούρτης”, η οποία σχεδιάζεται σύμφωνα με τις αρχές της λειτουργικότητας και του Τεϊλορισμού από την αρχιτέκτονα Μαργκαρέτε Σύττε-Λιχότσκυ. Η κατασκευή των οικισμών της “Νέας Φρανκφούρτης” διακόπτεται όταν η εξουσία καταλαμβάνεται από τους Ναζί, οι οποίοι χαρακτηρίζουν το στεγαστικό πρόγραμμα της πόλης  ως “μικρή Σοβιετική βιομηχανία” και τον ίδιο τον Μάυ ως “τον Λένιν της Γερμανικής αρχιτεκτονικής”. Τέλος, ο πειραματικός οικισμός Βάϊσενχοφ (Weissenhof) στη Στουτγκάρδη κατασκευάζεται το 1927 υπό τη διεύθυνση του Μις Φαν ντερ Ρόε και με τη συνεργασία πολλών άλλων διάσημων αρχιτεκτόνων (Λε Κορμπυζιέ, Ουντ, Γκρόπιους, Ταούτ, Σάρουν, Μπέρενς κ.ά.) ως πρότυπο μελλοντικών εργατικών κατοικιών. Στα κτίρια του οικισμού περιλαμβάνεται το διώροφο “Σπίτι του Προλετάριου” (Σπίτι 19) που σχεδιάζεται από τον Ταούτ, βάφεται με κόκκινο, μπλε και κίτρινο χρώμα και θα καταστραφεί στη διάρκεια του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου.

Η είσοδος της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας στην περίοδο της Μεγάλης Ύφεσης το 1929 συνεπάγεται την αναστολή των περισσότερων προγραμμάτων κοινωνικής στέγασης στη Γερμανία. Λίγο αργότερα, η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία αναγκάζει τους περισσότερους μοντερνιστές αρχιτέκτονες να εγκαταλείψουν τη χώρα. Πολλοί από αυτούς (Μάυ, Ταούτ, Σύττε-Λιχότσκυ κ.ά.) καταφεύγουν στη Ρωσία για να θέσουν σε εφαρμογή κολοσσιαία σχέδια οικοδόμησης ολόκληρων πόλεων που αποτελούνται από συγκροτήματα εργατικών κατοικιών. Ωστόσο, η επικράτηση του σταλινικού νεοκλασικισμού – σχεδόν ταυτόχρονα με την κυριαρχία του φασιστικού και ναζιστικού νεοκλασικισμού στη Δυτική Ευρώπη – θέτει πρόωρο τέλος στις απόπειρες εδραίωσης του αρχιτεκτονικού μοντερνισμού στη μετεπαναστατική Ρωσία. Αρκετοί άλλοι Γερμανοί αρχιτέκτονες (Γκρόπιους, Βάγκνερ κ.ά.) εγκαθίστανται στις ΗΠΑ, όπου η εφαρμογή του Νιου Ντηλ από τον πρόεδρο Ρούζβελτ θα οδηγήσει στην υλοποίηση στεγαστικών προγραμμάτων – αρχής γενομένης από τη Νέα Υόρκη το 1935 – και στην ανέγερση καινούριων κατοικιών παράλληλα με την κατεδάφιση πολλών παραγκουπόλεων σε όλη την επικράτεια της χώρας. Ωστόσο, η συνακόλουθη μεγάλη άνοδος των ενοικίων εκδιώκει ουσιαστικά από τις “εξευγενισμένες” περιοχές τους πιο φτωχούς κατοίκους των ισοπεδωμένων παραπηγμάτων (που υποτίθεται ότι θα ωφελούνταν από τα στεγαστικά προγράμματα του κράτους)  και μεταβάλλει ριζικά την κοινωνική σύνθεση των εν λόγω συνοικισμών. Μετά το τέλος του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου, η κατασκευή κατοικιών εκ μέρους των Ευρωπαϊκών κρατών εντείνεται ξανά λόγω της καταστροφής που έχουν υποστεί πολλές μεγάλες πόλεις και λόγω των πληθυσμιακών μετακινήσεων που λαμβάνουν χώρα από την ύπαιθρο προς τα μεγάλα αστικά κέντρα. Εξάλλου, η γενικευμένη εφαρμογή του Κεϊνσιανού παραδείγματος συνηγορεί με την ευρεία κρατική παρέμβαση στις αγοραίες οικονομίες της καπιταλιστικής Δύσης και ενθαρρύνει περαιτέρω την υλοποίηση των μεταπολεμικών προγραμμάτων κοινωνικής στέγασης.

Στην Ελλάδα, η άφιξη των προσφύγων από τη Μικρά Ασία το 1922 σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής και τη συγκέντρωση μεγάλου μέρους του εργαζόμενου πληθυσμού στις πόλεις καθιστούν αναγκαία την αντιμετώπιση του ζητήματος της κατοικίας για τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα. Στα μεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη κ.λπ.) καταγράφονται περίπου πενήντα τοποθεσίες προσφυγικών συνοικισμών, εκ των οποίων οι περισσότεροι αποτελούνται από παραπήγματα που φτιάχνονται από τους ίδιους τους κατοίκους. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση προσφυγικού συνοικισμού που οικοδομείται από το κράτος είναι το συγκρότημα των οκτώ προσφυγικών πολυκατοικιών στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας, το οποίο σχεδιάζεται σύμφωνα με τα πρότυπα του Μπάουχαους από τον αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρι και τον μηχανικό Δημήτρη Κυριακό, ολοκληρώνεται το 1935 και αποτελείται από 228 διαμερίσματα. Άλλα παραδείγματα κρατικά οργανωμένης δόμησης προσφυγικών συνοικισμών είναι το συγκρότημα των Αγίων Αναργύρων στον Πειραιά (που βασίζεται στο πρότυπο των Βιεννέζικων εργατικών κατοικιών του μεσοπολέμου) και ο προσφυγικός καταυλισμός της Κοκκινιάς. Στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, του εμφύλιου πολέμου αλλά και αργότερα οι προσφυγικοί συνοικισμοί της Αθήνας (Δραπετσώνα, Καισαριανή, Κοκκινιά, Υμηττός, Κερατσίνι, Νέα Ιωνία, Χαροκόπου, Περιστέρι, Αιγάλεω κ.λπ.) αποτελούν ισχυρές εστίες αντίστασης και προπύργια του ΕΑΜ και της ΕΔΑ.

Το Ελληνικό κράτος επιχειρεί να καλύψει το οικοδομικό κενό που δημιουργεί ο 2ος Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Εμφύλιος με την ίδρυση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας (Ο.Ε.Κ.) το 1954. Τα στεγαστικά προγράμματα του Ο.Ε.Κ. περιλαμβάνουν την παροχή έτοιμων κατοικιών, τη δανειοδότηση και την επιδότηση ενοικίου. Οι δικαιούχοι κατοικιών του Ο.Ε.Κ. είναι οι ασφαλισμένοι στο Ι.Κ.Α. εργάτες και υπάλληλοι που διαθέτουν το περιβόητο “πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων”, ενώ ευνοούνται οι πολυμελείς οικογένειες με χαμηλό εισόδημα. Η αρχιτεκτονική των κτιρίων  είναι σχετικά ομοιόμορφη και βασίζεται σε ένα γενικό τυπολόγιο σπιτιών που προσαρμόζεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής. Προϊστάμενος της υπηρεσίας μελετών του Ο.Ε.Κ. κατά την περίοδο 1955-1957 είναι ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης που σχεδιάζει, μεταξύ άλλων, τις εργατικές πολυκατοικίες στη Νέα Φιλαδέλφεια, στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, στο Ηράκλειο και στην Πάτρα. Καταβάλλονται προσπάθειες να δημιουργηθούν οικισμοί που θα έχουν τη μορφή συγκροτημένων γειτονιών αλλά δε θα μετατραπούν σε γκέτο. Στα μεγάλα αστικά κέντρα χτίζονται αρχικά τριώροφες ή τετραώροφες πολυκατοικίες που εναλλάσσονται με κοινόχρηστους ή κοινωφελείς χώρους και χώρους πρασίνου. Ωστόσο, ο προϋπολογισμός του οργανισμού είναι πολύ χαμηλός και η κατασκευαστική δραστηριότητα του κράτους παραμένει ισχνή, καθώς δεν ξεπερνάει το 3% του συνολικού αριθμού παραγόμενων κατοικιών. Ο Κωνσταντινίδης παραιτείται το 1957 στηλιτεύοντας την πρόθεση των γραφειοκρατών προϊσταμένων του να εφαρμόσουν μια πολιτική εντατικότερης εκμετάλλευσης της γης και την άρνησή τους να χρηματοδοτήσουν τη διαμόρφωση ελεύθερων χώρων.

Στα χρόνια που ακολουθούν, ο Ο.Ε.Κ. δεν αποσκοπεί απλώς στην εξασφάλιση καλύτερων συνθηκών στέγασης για τον εργαζόμενο πληθυσμό αλλά χρησιμοποιείται επίσης από το κράτος ως εργαλείο για τη διάλυση των προσφυγικών συνοικισμών. Οι ριζοσπαστικές κοινωνικές σχέσεις που είχαν δημιουργηθεί στο εσωτερικό των συνοικισμών πλήττονται μεθοδικά από το κράτος με την ισοπέδωση των παραπηγμάτων, την αντικατάστασή τους από απρόσωπα πολυώροφα συγκροτήματα πολυκατοικιών και το διασκορπισμό των κατοίκων μέσω της παροχής διαμερισμάτων σε διάσπαρτες εμπορικές πολυκατοικίες της πρωτεύουσας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Δραπετσώνας, όπου οι κάτοικοι του προσφυγικού καταυλισμού δημιουργούν μια Συντονιστική Επιτροπή και αντιστέκονται σθεναρά στα σχέδια του Ο.Ε.Κ. και του Υπουργείου Δημοσίων Έργων να κατεδαφίσουν τα παραπήγματα και να χτίσουν στη θέση τους πολυκατοικίες. Τον Αύγουστο του 1960 ξεκινάει η “Μάχη της Παράγκας” με την αποτυχημένη απόπειρα της αστυνομίας να εκκενώσει την περιοχή από τους παραπηγματούχους. Οι βίαιες συγκρούσεις κορυφώνονται στις 14 Νοέμβρη και οι κάτοικοι του συνοικισμού καταφέρνουν να αναστείλουν προσωρινά τις κατεδαφίσεις. Ωστόσο, η διάσπαση του κινήματος και η μετέπειτα αποδοχή των κρατικών σχεδιασμών από ένα ποσοστό των κατοίκων θα επιτρέψει την ανέγερση των πρώτων πολυκατοικιών το 1962 και την ταχεία ολοκλήρωση των έργων από το χουντικό καθεστώς το 1967, όταν η αντίσταση δεν είναι πια δυνατή. Είναι ενδεικτικό ότι στην πρώτη φάση του προγράμματος κατασκευάζονται διώροφες μονοκατοικίες με κήπο και τετραώροφες πολυκατοικίες, ενώ στη συνέχεια οικοδομούνται επταώροφα, οκταώροφα ή ακόμα και δεκαώροφα κτιριακά συγκροτήματα.

Στη δεκαετία του 1970 η ανέγερση πολυώροφων πολυκατοικιών από τον Ο.Ε.Κ. γενικεύεται και μετατρέπεται ολοένα περισσότερο σε μέσο κερδοσκοπίας του εγχώριου κατασκευαστικού κεφαλαίου. Παράλληλα, η απόκτηση ιδιόκτητης στέγης λειτουργεί ως σύμβολο κοινωνικής ανέλιξης και ως μηχανισμός αλλοτρίωσης για ένα τμήμα του εργαζόμενου πληθυσμού που ενσωματώνει σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό την κυρίαρχη μικροαστική συνείδηση. Μετά το 1980, η δημιουργία καινούριων εργατικών κατοικιών από το Ελληνικό κράτος φθίνει συστηματικά – κατ’ αντιστοιχία με την υποχώρηση του Κεϊνσιανισμού και την επικράτηση της νεοκλασικής οικονομικής λογικής σε διεθνές επίπεδο – αλλά υποκαθίσταται από τη διευκόλυνση της παροχής στεγαστικών δανείων που τροφοδοτούν την κερδοφορία του τραπεζικού κλάδου, ενώ το 2012 θα καταργηθεί και ο ίδιος ο Ο.Ε.Κ.

Λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω ιστορικό πλαίσιο σχετικά με τη γέννηση και την εξέλιξη του ζητήματος της εργατικής κατοικίας στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο καπιταλιστικό κόσμο, θα εστιάσουμε τώρα την προσοχή μας στις εργατικές πολυκατοικίες του Αιγάλεω.

Οι εργατικές πολυκατοικίες του Αιγάλεω

Οι εργατικές πολυκατοικίες στο Κάτω Αιγάλεω αποτελούνται από δύο συγκροτήματα που κατασκευάστηκαν με διαφορά οκτώ χρόνων μεταξύ τους. Το παλαιότερο – κατασκευής 1959 – βρίσκεται πίσω από το γήπεδο του Αιγάλεω και αποτελείται από 306 διαμερίσματα 40-70 τετραγωνικών μέτρων σε 39 κτιριακούς όγκους 3 ορόφων που σχεδιάστηκαν από τους μελετητές Δ. Ζήβα, Κ. Σταμάτη και Γ. Βαρβέρη. Το νεότερο – κατασκευής 1967 – βρίσκεται πίσω από το ΙΚΕΑ και αποτελείται από 624 διαμερίσματα 65 τετραγωνικών μέτρων σε 30 κτιριακούς όγκους 3 ορόφων που σχεδιάστηκαν από τους μελετητές Δ. Βλάμη και Ο. Δρακοπούλου. Η “πολεοδομική” τους φιλοσοφία είναι ακριβώς η ίδια. Μέσα στο πλαίσιο της ίδιας ταξικής καταγωγής, μια και μιλάμε για εργατικές πολυκατοικίες, το ελληνικό μετεμφυλιακό κράτος φρόντισε – πολύ εστιασμένα – να αναπαράγει την κρατικοσοσιαλιστική αρχή ταυτίζοντας “την ισότητα με την ομοιομορφία”: πανομοιότυπα κτίρια που ευθύς εξαρχής εντύπωναν τον χαρακτήρα ενός ιδιότυπου γκέτο. Το δίκτυο των εσωτερικών πεζοδρόμων που ενώνει πολλά κτίρια του νεότερου συγκροτήματος δημιουργεί μια εικόνα αυξημένης συνοχής και συμβάλλει ακόμα περισσότερο στον διαχωρισμό του από τον υπόλοιπο ιστό της πόλης. Όπως και το σύνολο των οικισμών του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας, έχουν χωροθετηθεί στις παρυφές του αστικού κέντρου με τις προβλεπόμενες κοινωνικές υποδομές και εξυπηρετήσεις των οικισμών να μην επαρκούν για την κάλυψη των αναγκών των κατοίκων.  Στη δική μας περίπτωση χρησιμοποιήθηκαν περίπου 100 στρέμματα και για τα δύο συγκροτήματα στο νοτιοδυτικό όριο της περιοχής του Ελαιώνα: ενός κατεξοχήν ασύντακτου και διαρκώς εκτατικού βιομηχανικού και βιοτεχνικού προπυργίου, σπαρμένου ανάμεσα σε υπολείμματα παρηκμασμένων χωραφιών, στο μαλακό υπογάστριο δυτικά της μητρόπολης.

Η διαφορά στην ποιότητα της κατασκευής μεταξύ των δύο συγκροτημάτων είναι δυσανάλογη της χρονικής τους απόστασης. Κι αυτό γιατί στη δεκαετία του 1960 ο κατασκευαστικός τομέας αποτέλεσε ένα είδος βασικού πυροδότη για την επιταχυμένη ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού. ‘Έτσι, το συγκρότημα που κατασκευάστηκε το 1967 θωρακίστηκε με περισσότερο τσιμέντο και μεταλλικά πλέγματα στα θεμέλια με τη λογική των “πετάλων” που διασυνδέουν τα κτίρια μεταξύ τους και με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη αντοχή στις καιρικές και σεισμικές καταπονήσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα εσωτερικά κλιμακοστάσια πολλών κτιρίων του νεότερου συγκροτήματος εξυπηρετούν μόνο την πρόσβαση στα διαμερίσματα, ενώ τα δώματα (ταράτσες) – που δεν διαθέτουν καν στηθαίο – είναι απροσπέλαστα. Με τον τρόπο αυτό, περιορίζεται ο κοινόχρηστος χαρακτήρας των κλιμακοστασίων και καταργείται ουσιαστικά η δυνατότητα χρήσης του δώματος από τους κατοίκους.

Τα συγκροτήματα κατοικήθηκαν κυρίως από εργατικές οικογένειες που προέρχονταν από την περιοχή του Πειραιά. Οι λόγοι είναι πολλοί και δεν περιορίζονται απλώς στην αποσυμφόρηση της πέριξ του λιμανιού περιοχής που ήταν βεβαρημένη από την παρουσία δεκάδων χιλιάδων προσφύγων και εσωτερικών μεταναστών. Όλος αυτός ο πληθυσμός αποτελούσε ένα μεγάλο κομμάτι της εργατικής τάξης με σχεδόν συμπαγή χαρακτηριστικά συγκεντρωμένο σε λίγα τετραγωνικά χιλιόμετρα. Μέσα σε αυτή τη συνθήκη, η διαρκής κοινωνική ώσμωση και η εκ των πραγμάτων ποιοτικοποίηση της ενσυνείδητης κοινής ταξικής μοίρας όλων αυτών των ανθρώπων αποτελούσε για το μετεμφυλιακό κράτος ένα πρόβλημα που έπρεπε να λυθεί με κάθε τρόπο. Από τη μια μεριά “η  ευτελής και χωρίς ανέσεις και χώρο κατοικίας λαϊκή γειτονιά, όπου όμως επικρατούσαν ανθρώπινες συνθήκες στην πολεοδομική κλίμακα, με τα κηπάκια τους, τα δρομάκια τους, τα ξανοίγματα κοτσομπολιού, τα μικρομάγαζα, τα καφενεδάκια και τις μικροταβέρνες που αποτελούσαν και χώρους κοινωνικής συνεύρεσης και πολιτικής ζύμωσης” (Σαρηγιάννης) και από την άλλη μεριά, ως φυσική προέκταση αυτής της συνθήκης, ο κίνδυνος διαρκών ανασυγκροτήσεων των μαχητικών πυρήνων της εργατικής τάξης.

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η κρατική λύση βρέθηκε στη διάσπαση και διασπορά όλων αυτών των προσφυγικών και εργατικών εστιών και στη μετατροπή τους σε μικροαστικά προπύργια με όχημα τη λυτρωτική αποθέωση της μικροϊδιοκτησιακής κουλτούρας. ‘Έτσι, τους διέλυε σε απρόσωπα συγκροτήματα με την “κατά στοίχους δόμηση”, εμποδίζοντας την επανασυγκρότηση της παλιάς τους κοινωνικής ομοιογένειας και συνοχής. Οι αφηγήσεις και οι περιγραφές τους για τη διάλυση αυτή είναι συγκλονιστικές, σε όλες τις περιπτώσεις όπου υπάρχουν καταγραφές. Αυτό ακριβώς συνέβη και στην περίπτωση των εργατικών πολυκατοικιών στο Αιγάλεω.

Οι αγώνες των πρώτων χρόνων της μεταπολίτευσης έθεσαν ως κύρια στόχευσή τους την ανατροπή της συνθήκης των μη προβλεπόμενων κοινωνικών υποδομών. Δεν θα μπορούσε εξάλλου να μην υπάρχει και ένα χωρικό αποτύπωμα όλης εκείνης της πολιτικής έξαρσης που πυροδοτήθηκε μετά τη χούντα. Μια απόπειρα της κεντρικής διοίκησης να δημιουργηθεί “χαβούζα” εκεί που βρίσκεται σήμερα το ΤΕΙ Πειραιά κινητοποίησε εκατοντάδες κατοίκους που απέτρεψαν με δυναμικό τρόπο ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Μια άλλη μάχη ήταν η κατασκευή αυτόνομου κτιρίου για το 11ο δημοτικό σχολείο, αφού αυτό στεγαζόταν σε απολύτως ακατάλληλα καταστήματα στο ισόγειο των παλιών εργατικών πολυκατοικιών 14 και 15 επί της πλατείας Παπανικολάου (ένα τέτοιο κατάστημα “φιλοξενεί” σήμερα την κατάληψη Σινιάλο). Τα κρούσματα ηπατίτιδας στα παιδιά ξεσήκωσαν τους κατοίκους με αποτέλεσμα τη μεταφορά του σχολείου σε καινούργια κτιριακή εγκατάσταση σε κεντρικό σημείο του νεότερου συγκροτήματος των εργατικών πολυκατοικιών. Ένα άλλο σημείο τριβής ήταν η απόπειρα να κατεδαφιστεί η παράγκα που είχαν χτίσει κάτοικοι και την χρησιμοποιούσαν ως τρισυπόστατη εκκλησία. Η κατεδάφιση αποτράπηκε. Με δεδομένη την σχέση πατέρα-αφέντη που είχε καθιερώσει ο Ελ. Μουζάκης (βιομήχανος και ιδιοκτήτης του εργοστασίου “Κλωστές Πεταλούδα” στις παρυφές του συγκροτήματος των νέων εργατικών πολυκατοικιών, ένα εργοστάσιο στο οποίο πλέον δούλευαν αρκετοί από τις πολυκατοικίες) χτίζει με δικά του έξοδα την εκκλησία και κάνει επίσης δώρο μια χρυσή κολυμπήθρα για να βαφτίζονται μεγαλοπρεπώς οι νέοι μισθωτοί του σκλάβοι. Με αυτόν τον τρόπο αντισταθμίζει τη σκανδαλώδη του παρουσία, τόσο με το σύρε κι έλα του ιδιωτικού του ελικοπτέρου στο… ελικοδρόμιο που βρισκόταν στην ταράτσα του εργοστασίου, όσο και με το απαράδεκτο κτίσιμο νέων μεγάλων εργοστασιακών εγκαταστάσεων που επιβαρύνουν επιπλέον την ήδη βεβαρημένη περιβαλλοντική συνθήκη των πολυκατοικιών.

Η ποιότητα αυτών των πρώτων μεταπολιτευτικών αγώνων στις πολυκατοικίες αποτυπώνει με σαφήνεια τη παγίωση ενός έρποντος μικροαστισμού που, προφανώς, εγκολπώνεται στη συνέχεια με εξαιρετική ευκολία από τις τάξεις του ΠΑΣΟΚ. Έκτοτε δεν υπάρχει κανένα δείγμα κοινωνικής αντίστασης με σημείο αναφοράς τον πληθυσμό των εργατικών πολυκατοικιών στο Αιγάλεω, αν εξαιρέσουμε μερικές απόπειρες αντίστασης στην επέλαση των μνημονιακών συνεπειών μετά το 2010.

Όσον αφορά τις νέες εργατικές πολυκατοικίες, λόγω των κατασκευαστικών δυνατοτήτων τους η κτιριακή καταπόνηση περιορίστηκε στο αισθητικό τους μέρος, το οποίο διευθετήθηκε το 2007 με ένα κονδύλι από την Ε.Ε. Οι πολυκατοικίες βάφτηκαν, καλλωπίστηκαν και μονώθηκαν αποκτώντας και πάλι την ομοιομορφία που είχε διαταραχθεί από το “πολυποίκιλτο γούστο ενός εκάστου των διαμερισματούχων”.

Όσον αφορά τις παλιές εργατικές πολυκατοικίες, “οι διαβρωμένες κολόνες, τα σκουριασμένα σίδερα, η πτώση κομματιών από υπόστεγο, δε δείχνουν μόνο τη σαθρότητα των κτιρίων, αλλά επιβεβαιώνουν και μια μελέτη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, η οποία σημειώνει ότι τα κτίρια δεν έχουν πολύ χρόνο ζωής, γι’ αυτό καλύτερη θα ήταν η ανακατασκευή τους”. Παρόλη αυτή την κατάσταση τα κτίρια του παλαιού συγκροτήματος έχουν αφεθεί μέχρι και σήμερα στη μοίρα τους.  Αυτό με κάποιον τρόπο επιβεβαιώνει ένα σχέδιο που έχει εμφανιστεί στους κατοίκους στις αρχές του 2000 και περιλαμβάνει την κατεδάφιση των κτιρίων και τη δόμηση νέων κτιριακών συγκροτημάτων χωρίς καμία δέσμευση για παραλαβή νέων διαμερισμάτων από τους κατοίκους με αντιπαροχή. Το σχέδιο αυτό δεν είχε προχωρήσει τότε και ίσως ένας από τους λόγους να είναι και η ανυπαρξία ομόφωνης αποδοχής του από τους κατοίκους. Το φάντασμα της εξαιρετικά προβληματικής αυτής ιδιωτικής “ανάπλασης” – που διαχωρίζεται από την ανακατασκευή τους με δημόσιο χαρακτήρα – γιγαντώνεται όσο οι πολυκατοικίες αφήνονται στη μοίρα τους.

Με δεδομένη πλέον και τη μετεξέλιξη του δευτερογενούς τομέα σε τριτογενή (με τον ερχομό του Μετρό και την εγκατάσταση μεγακαταστημάτων όπως είναι το ΙΚΕΑ, το River West και τα Carrefour στον χωρικό περίγυρο που προσφέρεται λόγω θέσης, πρόσβασης και υποδομών) η σύνθεση των κατοίκων μπορεί να έχει αλλάξει και με την πώληση ή την ενοικίαση πολλών διαμερισμάτων αλλά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους παραμένουν τα ίδια. Πρόκειται για μικροαστικές και προλεταριακές οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα και κατακερματισμένες κοινωνικές αναφορές. Όσο κι αν η φαινομενικότητα, ωστόσο, τεκμηριώνει την απάθεια και την μοιρολατρία, τίποτα δεν αποκλείει αυτούς τους “ομοιόμορφους ίσους” από το κομμάτι της οργής που τους αναλογεί ενάντια στην επέλαση της εξαθλίωσης και της απαξίας των ζωών τους.

Μια περιπλάνηση μέσα στις γειτονιές των εργατικών πολυκατοικιών

Ήταν 1η Μαΐου 2010 όταν καταλάβαμε ένα παρατημένο κομμάτι ισογείου μιας εργατικής πολυκατοικίας στη διασταύρωση των οδών Καποδιστρίου και Θεσσαλονίκης. Έκτοτε, η γειτονιά των εργατικών πολυκατοικιών αποτελεί, για όλους όσοι συμμετέχουμε στην κατάληψη Σινιάλο, μια περιοχή που συμπυκνώνει ένα ιδιαίτερο συλλογικό βιωματικό φορτίο με χρονικό βάθος πέντε ετών. Το γεγονός αυτό δεν θα μπορούσε παρά να κάνει δυσκολότερη και πολυπλοκότερη οποιαδήποτε απόπειρα αποτύπωσης μιας συλλογικής εμπειρίας. Γι’ αυτό το λόγο, αποφασίσαμε να πραγματοποιήσουμε μια ακόμη – ανάμεσα στις τόσες άλλες – περιπλάνηση, αυτή τη φορά με σκοπό να ενώσουμε τα τόσα κομμάτια συλλογικής μνήμης πάνω σε μία διαδρομή εντός της γειτονιάς των εργατικών πολυκατοικιών.

Η αφετηρία της περιπλάνησής μας είναι η πεζογέφυρα που ενώνει τις δύο “όχθες” του Κηφισού, 330 περίπου μέτρα πριν τη διασταύρωση με την Πέτρου Ράλλη. Ο Κηφισός (που ήταν κάποτε ποτάμι) αποτελεί, στην ουσία, το όριο του οικιστικού ιστού της πόλης και κατ’ επέκταση των εργατικών πολυκατοικιών που βρίσκονται σε απόσταση αναπνοής από την πολύβουη λεωφόρο. Κι όμως, κοιτώντας την περιοχή από τη συγκεκριμένη πεζογέφυρα θα δυσκολευτεί κανείς να εντοπίσει ακόμη και τις ταράτσες των πολυκατοικιών. Το βλέμμα πρωτίστως συναντιέται με τις εργοστασιακές εγκαταστάσεις “Πεταλούδα” του Μουζάκη, τα ογκώδη κτίρια της Αθηναϊκής Ζυθοποιίας αλλά και τα νεοανεγερθέντα εμπορικά μεγαθήρια των ΙΚΕΑ και River West. Πρόκειται για τη συμβολική απεικόνιση της σφοδρής επιβάρυνσης του τοπίου των εργατικών πολυκατοικιών από το εμπορικό και βιομηχανικό κεφάλαιο, όπως περιγράφηκε σε προηγούμενο μέρος του κειμένου.

Κατεβαίνοντας από την πεζογέφυρα, βρισκόμαστε στη διασταύρωση του Κηφισού με την οδό Προόδου. Η συγκεκριμένη οδός αποτελεί τον πιο πλατύ δρόμο της ευρύτερης περιοχής. Το γεγονός αυτό δεν είναι τυχαίο: εκατέρωθεν της οδού βρίσκονται οι εγκαταστάσεις και οι κεντρικές είσοδοι των εργοστασίων της Πεταλούδας και της Αθηναϊκής Ζυθοποιίας, με αποτέλεσμα ο δρόμος να χρησιμοποιείται από φορτηγά που μεταφέρουν εμπορεύματα. Για 340 μέτρα το τοπίο προσομοιάζει στη βιομηχανική περιοχή που βρίσκεται στην απέναντι μεριά του Κηφισού χωρίς να υπάρχει τίποτα που να προϊδεάζει ότι σε ελάχιστη απόσταση θα βρεθούμε στη γειτονιά των νέων εργατικών πολυκατοικιών.

Η μικρή εκκλησία “της γέννησης της Θεοτόκου” που δύσκολα κανείς παρατηρεί με την πρώτη ματιά είναι και ο λόγος που, κάθε 8 Σεπτέμβρη, ο βιομηχανικός αυτός δρόμος αλλάζει χαρακτήρα και, ενώ καθημερινά “διασχίζεται”, για μια μόνο μέρα το χρόνο γίνεται σημείο αναφοράς για ένα μεγάλο πλήθος πιστών. Μη φανταστεί κανείς ανθρώπους που έχουν διάθεση να συνδιαλλαγούν με το τοπίο. Το αντίθετο. Πρόκειται για φευγαλέες φιγούρες της εκκλησιαστικής μιζέριας που ρυθμίζουν τη ζωή τους με τα εορτολόγια για να περισώσουν ό,τι νόημα έχει απομείνει από την ανυπαρξία τους και να το παραδώσουν στις αγίες τράπεζες του μεσσιανισμού. Το πλήθος αυτό δεν έχει μεγάλη σχέση με τους περίοικους αλλά προέρχεται από την επικράτεια των απανταχού ταμάτων.

Συναντάμε την πρώτη εργατική πολυκατοικία στο σημείο όπου τελειώνουν οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις, με την πλαϊνή της όψη να απέχει μόλις δύο μέτρα από την περίφραξη των εργοστασίων. Στο σημείο αυτό, η οδός Προόδου μετονομάζεται σε οδό Τέμενης. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τα αίτια που ένας δρόμος απέκτησε δύο ονόματα, ωστόσο έχουμε κάθε λόγο να είμαστε υποψιασμένοι με τους τρόπους που επιχειρήθηκε να συνδεθεί η βιομηχανική λεηλασία με την έννοια της προόδου ιστορικά. Ίσως, ο μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80 πλατύς και κακοτράχαλος χωματόδρομος που οριοθετούσε το εργοστάσιο του Μουζάκη με τον Ελαιώνα και την περιοχή που βρίσκεται σήμερα το ΤΕΙ Πειραιά, να έπρεπε να φορτωθεί με την καπιταλιστική ρητορεία για το περιβάλλον και τη φύση γενικότερα.  Άλλωστε, περιγράψαμε και σε προηγούμενο σημείο του κειμένου τους τρόπους με τους οποίους ο βιομήχανος Μουζάκης επιχείρησε να “προσγειωθεί” ομαλά στην περιοχή.

Στα αριστερά μας βλέπουμε έναν πεζόδρομο που χωρίζει ένα συγκρότημα πολυκατοικιών από το 6ο Γενικό Λύκειο Αιγάλεω (πρώην Πολυκλαδικό). Σε όλο το μήκος του πεζόδρομου υπάρχουν τσιμεντένιοι σκελετοί από παγκάκια που έχουν πλέον ξηλωθεί. Υποθέτουμε ότι η γειτονιά δεν άντεχε τη ζωντάνια των πιτσιρικάδων που κάθονταν σε αυτά τις νύχτες ή τις μεσημεριανές ώρες μετά το τέλος των μαθημάτων. Μια νυχτερινή βόλτα, ωστόσο, στη ζώνη ανάμεσα στα κάγκελα του Πολυκλαδικού και τις πολυκατοικίες καταδεικνύει ότι η γειτονιά δεν κατάφερε να απωθήσει την “άγρια νεολαία” της περιοχής.

Στα δεξιά μας υπάρχει ένας στενός πεζόδρομος που χωρίζει το πρώτο συγκρότημα εργατικών πολυκατοικιών από τον μαντρότοιχο που περιβάλλει τις βιομηχανίες και το IKEA. Το μικρό πλάτος του πεζόδρομου σε συνδυασμό με τα φυτεμένα παρτέρια και τις φροντισμένες αυλές των πολυκατοικιών θυμίζουν σοκάκια που συναντάει κανείς στην επαρχία. Την ίδια στιγμή αυτή η αίσθηση ανατρέπεται αφενός από το βάρος του τσιμέντου που κουβαλάνε οι πολυκατοικίες και αφετέρου από την ογκώδη περίφραξη με συρματοπλέγματα των γειτονικών εγκαταστάσεων. Η ογκώδης αυτή περίφραξη δεν είναι παρά μια “πινελιά” καταναγκασμού μπροστά στο τείχος τσιμέντου που ανυψώνεται μέχρι το ύψος των απέναντι πολυκατοικιών επί 100 μέτρα. Πρόκειται για την πίσω όψη ενός κτιρίου, η όποια δεν έχει ούτε ένα παράθυρο και κάνει τη θέα των απέναντι σπιτιών ανυπόφορη. Είναι το κτίριο αυτό που κτίστηκε από τον Μουζάκη ως τεράστιος αποθηκευτικός χώρος αμέσως μετά από τη δωρεά της πλουμιστής και πανάκριβης κολυμπήθρας που έκανε στην εκκλησία του αγίου Ελευθέριου. Η πίστη βουλώνει τα στόματα για τις “επίγειες ταπεινότητες”.

Ο πεζόδρομος μας οδηγεί στο πίσω μέρος της εκκλησίας για την οποία γράψαμε σε προηγούμενο μέρος του κειμένου. Τα σκαλιά της εκκλησίας αλλά και τα γήπεδα που βρίσκονται πίσω από αυτή αποτελούσαν παλιότερα σημεία συνάντησης για πολλούς νέους. Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 οι πιστοί της περιοχής είχαν κάνει σφοδρές κινητοποιήσεις για να μη φτιαχτούν τα γήπεδα (“είναι δυνατόν η μπάλα του μπάσκετ να σκάει πάνω στο ιερό της εκκλησίας;”). Τελικά με το ατράνταχτο επιχείρημα ότι έτσι τα παιδιά θα μείνουν κοντά στον Χριστό κάμφθηκε η μειωμένη ευφυΐα των πιστών και ο χώρος έγινε ένα μικρό αθλητικό κέντρο. Τώρα τα γήπεδα είναι κλειδωμένα, όπως άλλωστε και οι περισσότερες δημοτικές αθλητικές εγκαταστάσεις στο Αιγάλεω κατόπιν παραχώρησής τους από τον δήμο σε αθλητικούς συλλόγους. Όσο για την εκκλησία, η αποστροφή μας για το θρησκευτικό άγος δεν μπορεί να αντισταθμίσει τη βαθιά μας συγκίνηση για την μοναδική φορά που βρεθήκαμε εντός της με αφορμή το μνημόσυνο του φίλου μας και συντρόφου, από τη Λαϊκή Συνέλευση Αιγάλεω, αυτόχειρα Βαγγέλη Σταμούλια που ως ηλεκτρολόγος είχε πρωτοστατήσει σε πολλές επανασυνδέσεις ρεύματος σε σπίτια της περιοχής [3]. Τελικά, η επιμονή στα καθιερωμένα ήθη και έθιμα ήταν πιο δυνατή από τον ατίθασο τρόπο που θα αναλογούσε στη φυσιογνωμία του Βαγγέλη και απομείναμε να του χρωστάμε μια τέτοια γιορτή.

Βρισκόμαστε επί της οδού Νικηφόρου Μανδηλαρά ο οποίος, λόγω της ανάμιξής του στην υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ ως συνήγορος υπεράσπισης των κατηγορουμένων, δολοφονήθηκε από το χουντικό καθεστώς στην προσπάθειά του να διαφύγει από τη χώρα στις 22 Απρίλη 1967. Ο συγκεκριμένος δρόμος χωρίζει τα δύο μεγαλύτερα μπλοκ των νέων εργατικών πολυκατοικιών, εντός των οποίων οι πολυκατοικίες χωρίζονται από μικρούς κάθετους εσωτερικούς πεζόδρομους. Φέρνουμε στον νου μας τους πρώτους μετανάστες που συμμετείχαν στα μαθήματα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας που έκανε η κατάληψη Σινιάλο και κατοικούσαν μέχρι πρότινος σε αυτή την περιοχή. Θυμόμαστε αυτούς τους κολασμένους φίλους μας που, παρ’ ότι δυσκολεύονταν να επιβιώσουν, άνοιξαν τις πόρτες του σπιτιού τους και προετοίμασαν μια βραδιά φαγητού για ολόκληρη την κατάληψη ως μια ιδιαίτερη χειρονομία κατοχύρωσης μιας αμφίδρομης σχέσης αλληλεγγύης.

Θυμόμαστε να διαδηλώνουμε σε αυτούς τους δρόμους με τη Λαϊκή Συνέλευση Αιγάλεω ενάντια στα μνημόνια την περίοδο των “κινημάτων των πλατειών” [4]. Λίγο πιο πάνω, στο Συντριβάνι, μια εσωτερική πλατεία των εργατικών πολυκατοικιών, τον Οκτώβρη του 2011 είχαν πραγματοποιηθεί απόπειρες για τη δημιουργία συνέλευσης κατοίκων των νέων εργατικών πολυκατοικιών ενάντια στα χαράτσια∙ απόπειρες που, παρ’ ότι αρχικά στηρίχτηκαν από αρκετό κόσμο της περιοχής, τελικά πνίγηκαν στη γενικευμένη μοιρολατρία και εξατομίκευση [5]. Στην ίδια πλατεία θυμόμαστε τον Πέτρο, κομμουνιστή οικοδόμο και κάτοικο των εργατικών πολυκατοικιών, να μας αφηγείται από το μικρόφωνο με τη μορφή ποιήματος τους εργατικούς αγώνες και τις δίκες αγωνιστών κατά τις δεκαετίες ’50 – ’60, στο πλαίσιο γιορτής αλληλεγγύης που διοργάνωσε η Λαϊκή Συνέλευση Αιγάλεω τον Δεκέμβρη του 2011 [6].

Βγαίνουμε στην οδό Μίνωος που αποτελεί το σύνορο των νέων εργατικών πολυκατοικιών με τον υπόλοιπο οικιστικό ιστό. Η εμφάνιση των πρώτων καταστημάτων και καφενείων υπερτονίζει την αίσθηση ότι βγαίνουμε από ένα ιδιότυπο γκέτο στα όρια της πόλης που συνορεύει από τη μία πλευρά με τον Κηφισό και με τα εμπορικά κέντρα ή τις βιομηχανικές μονάδες και από την άλλη με σχετικά πρόσφατες μονοκατοικίες και πολυκατοικίες.

Προχωράμε επί της Βορείου Ηπείρου, που αποτελεί μπαζωμένο ρέμα, ενώ πάνω από τα κεφάλια μας ακολουθούν οι ηλεκτροφόρες γραμμές των πυλώνων της ΔΕΗ που ξεκινούν από τον Κηφισό και φτάνουν μέχρι την Αγ. Βαρβάρα και το όρος Αιγάλεω. Δεν υπάρχει δήμαρχος στο Αιγάλεω που να μην έχει υποσχεθεί προεκλογικά το ξήλωμα αυτών των πυλώνων που ευθύνονται για πλήθος καρκίνων και παιδικών λευχαιμιών στην περιοχή. Κι όμως, οι πυλώνες υψηλής τάσης παραμένουν μέσα στον οικιστικό ιστό υπενθυμίζοντας την κυνική απαξίωση της ανθρώπινης ζωής από τους εκάστοτε κυρίαρχους [7].

Στρίβοντας στη Γρηγορίου Κυδωνιών κατευθυνόμαστε προς τη γειτονιά των παλαιών εργατικών πολυκατοικιών. Σε αντίθεση με τις νέες, οι παλιές εργατικές βρίσκονται, πλέον, στο κέντρο του οικιστικού ιστού του κάτω Αιγάλεω και χωρίζονται μεταξύ τους από στενούς δρόμους κάνοντας αισθητή την απουσία πεζόδρομων. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα ισόγεια δεν έχουν αυλές αλλά μικρά και στενά μπαλκόνια, γεγονός που αφαιρεί ακόμη και την ελάχιστη δυνατότητα αισθητικής διαφοροποίησης καθεμιάς από αυτές.

Φτάνουμε στην πλατεία Παπανικολάου που βρίσκεται περικυκλωμένη από εργατικές πολυκατοικίες. Στην ουσία, αποτελεί τη μεγάλη αυλή όλων των πολυκατοικιών ενώ ταυτόχρονα είναι η μοναδική πλατεία στο Αιγάλεω που φιλοξενεί περισσότερα από εκατό δέντρα. Στις δύο από τις πολυκατοικίες που την περιβάλλουν υπάρχει μια μοναδική ιδιαιτερότητα που δεν συναντιέται συχνά σε περιπτώσεις εργατικών πολυκατοικιών: τα ισόγειά τους έχουν κατασκευαστεί και διαρρυθμιστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να φιλοξενούν υπηρεσίες. Τα συγκεκριμένα δύο ισόγεια χωρίζονται σε τρεις χώρους έκαστο, χωρίς δωμάτια στο εσωτερικό τους, που περιβάλλονται από τζάμια.  Οι χρήσεις αυτών των χώρων άλλαξαν στην πάροδο των χρόνων για να καταλήξουν στο σημερινό καθεστώς. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το καφενείο του Ρούγα που βρίσκεται εκεί για περισσότερες από τέσσερις δεκαετίες και αποτελεί τόπο συνάντησης πολλών κατοίκων της περιοχής. Δίπλα στο καφενείο στεγάζεται ο Σύλλογος Κρητών Αιγάλεω. Στο ισόγειο της απέναντι πολυκατοικίας στεγάζεται το Ελληνικό Κέντρο Λαογραφικών Μελετών, ενώ ακριβώς δίπλα βρίσκεται ο χώρος του 2ου ΚΑΠΗ Αιγάλεω.

Στον τρίτο χώρο του ισογείου βρίσκεται η κατάληψη Σινιάλο, μέρος της οποίας αποτελεί η ομάδα Carex Flacca που εκδίδει το παρόν έντυπο. Ο συγκεκριμένος χώρος στέγασε, τη δεκαετία του 1970, το 11ο δημοτικό σχολείο Αιγάλεω για τα παιδιά της περιοχής, μετά έγινε μανάβικο για κάμποσο καιρό, ενώ τα χρόνια που προηγήθηκαν της κατάληψης ο χώρος είχε παραχωρηθεί σε ναυτοπρόσκοπους (οι οποίοι τον χρησιμοποιούσαν σχεδόν κάθε Κυριακή χαραμίζοντας το παιδικό σφρίγος σε παραστρατιωτικού τύπου παιχνίδια υπό το δόγμα του “πατρίς, θρησκεία, οικογένεια”) καταλήγοντας μια παρατημένη αποθήκη επί 6 μήνες πριν στεγαστεί η κατάληψή μας.

Παραθέτουμε αυτούσιο το κείμενο που έγραψε σύντροφος από την κατάληψη ο οποίος μαθήτευσε στο συγκεκριμένο σχολείο:

«Τέλη του 1970. Ένα προλεταριακό δημοτικό σχολείο, με ανύπαρκτες μαθησιακές υποδομές, πρότυπο χουντικής παιδαγωγικής, με ασφυκτικά γεμάτες τις 6 του τάξεις, με τις υπόγειες τουαλέτες να πολεμούν ασταμάτητα την ηπατίτιδα, εκ των πραγμάτων χωρίς κάγκελα, με χαρωπή αυλή την πλατεία Παπανικολάου, με δυνατές παιδικές φωνές στα διαλείμματα…

Μετά από αρκετά χρόνια το 11ο δημοτικό σχολείο μετακομίζει στις νέες εγκαταστάσεις στον Άγ. Έλευθέριο και οι αίθουσες της Καποδιστρίου μοιράζονται δεξιά κι αριστερά, σε μαζικούς φορείς, λαογραφικούς συλλόγους, ΚΑΠΗ και ναυτοπρόσκοπους. Παραδίδονται σε μια παράδοση που αντιμετωπίζει τον εαυτό της ως το αιώνιο παρελθόν. Μετατρέπονται σε ασκήσεις παρακμής που μπολιάζουν τη γειτονιά με παραίτηση και αδιαφορία για τη συλλογική ζωή.

Ανάμεσα σε εκείνη τη γενιά του 11ου η επιθυμία για να επιστρέψει κανείς και πάλι στις “αίθουσες” είναι ζωντανή. Σήμερα, 40 χρόνια μετά. Όχι σε ένα χαζοχαρούμενο reunion του facebook αλλά ως συνειδητός φορέας μιας αντίληψης που έχει στο κέντρο της τον αγώνα για την ατομική και κοινωνική απελευθέρωση. Κάποιοι δεν φύγαμε ποτέ από τη γειτονιά. Επιλέξαμε συνειδητά να μην “καταξιωθούμε” μέσα στον φριχτό καπιταλιστικό ανταγωνισμό, να μη γίνουμε παραδόπιστοι, να μη φύγουμε για “καλύτερα προάστια” κι ας μπορούσαμε, να μην ξεχάσουμε τις εργατικές πολυκατοικίες, να μην ξεριζωθούμε από τις ταξικές και κοινωνικές μας αναφορές. Υπάρχει λοιπόν η συνειδητή επιλογή για την επιστροφή στις “αίθουσες” του παλιού 11ου όχι για να αναβιωθεί η θλίψη του παρελθόντος αλλά σε μια συλλογική απόπειρα για να εκτραπούν οι παρηκμασμένες μνήμες προς τα ποιοτικά τους περιεχόμενα, να θαφτούν οι εξουσιαστικές προσταγές οριστικά και τελεσίδικα, να εξοριστούν οι εμπορευματικές σχέσεις από την καθημερινή μας ζωή, να πυροδοτηθούν οι κοινωνικές σχέσεις με τα πιο απελευθερωτικά μηνύματα.

Σ’ αυτή την επιλογή κανείς δεν είναι μόνος. Έχει συνοδοιπόρους νέους και νέες, μαθητές, φοιτητές, εργάτες κι άνεργους, συντρόφους και συντρόφισσες από την περιοχή. Έχουμε αποφασίσει να στήσουμε ένα εργαστήρι απελευθέρωσης στη γειτονιά, έναν ζωντανό χώρο ρηξιακού λόγου και πράξης, ένα συλλογικό προπύργιο ενάντια στην εξατομίκευση, την παρακμή, την απάθεια και την υποταγή.

Έχουμε Έμάς κι Έσένα.»

Στην ουσία, η πλατεία Παπανικολάου αποτελεί το κοινωνικό επίκεντρο της γειτονιάς. Πρόκειται για έναν δημόσιο χώρο που, ενδεικτικά, επί πολλά χρόνια αποτελούσε την άφρακτη αυλή του 11ου δημοτικού σχολείου με την παρεπόμενη ζωντάνια και που μέχρι σήμερα οικειοποιούνται καθημερινά δεκάδες άνθρωποι διαφορετικών ηλικιακών χαρακτηριστικών και κοινωνικών ομαδοποιήσεων: από τα παιδιά που παίζουν μέχρι τους ηλικιωμένους που την διαβαίνουν και από τις παρέες νέων που την οικειοποιούνται μέχρι τους μετανάστες που συγκεντρώνονται στα παγκάκια της (τα οποία μετά την τελευταία ανάπλαση της πλατείας, τον περασμένο χειμώνα, ξηλώθηκαν και δεν έχουν αντικατασταθεί μέχρι και σήμερα). Όπως και στο Συντριβάνι των νέων πολυκατοικιών, και σε αυτή την πλατεία είχε υπάρξει απόπειρα, από θαμώνες της, για τη δημιουργία συνέλευσης γειτονιάς∙ απόπειρα που επίσης δεν κατευοδώθηκε. Παρ’ όλα αυτά, στα πέντε χρόνια ύπαρξης της κατάληψης, η πλατεία έχει αποτελέσει πεδίο εδαφικοποίησης ενός ριζοσπαστικού λόγου αυτοοργάνωσης και αλληλεγγύης: αυτοοργανωμένες συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, γιορτές αλληλεγγύης και συλλογικές κουζίνες, θερινές προβολές ταινιών, πολιτικές συζητήσεις,  συγκεντρώσεις είναι ελάχιστες μόνο από τις δράσεις που έχουν φιλοξενηθεί στη συγκεκριμένη πλατεία [8].

Όταν βραδιάζει, η πλατεία μετατρέπεται σε ένα ιδιαίτερο τοπίο με το φως να χαϊδεύει τα πλούσια φυλλώματα των δέντρων αφήνοντας μια αίσθηση της παρατήρησης ενός ζωντανού πίνακα ζωγραφικής. Τις βροχερές ημέρες η μυρωδιά του χώματος αναβλύζει από το υγρό τοπίο στους πνεύμονες, υπονομεύοντας προσωρινά το βάρος των τόσων τόνων τσιμέντου.

Στο κιόσκι της πλατείας βρίσκουν καταφύγιο νεανικοί έρωτες και φιλίες, ανοικονόμητα γέλια και χαχανητά αλλά και τσακωμοί που ξεσηκώνουν μια φιλήσυχη γειτονιά βυθισμένη στην αποξένωση. Μια ταξικά προσδιορισμένη γειτονιά φτωχών ανθρώπων που στην πλειονότητά τους δεν βρήκαν, έως τώρα, τον τρόπο να επιτεθούν στην απάθεια και την απραξία. Δεν είναι λίγες οι φορές που τα σπίτια γύρω από την πλατεία βρέθηκαν με κομμένο το ρεύμα ή το νερό. Και σε αυτή τη γειτονιά θυμόμαστε περιπτώσεις επανασύνδεσης ρεύματος από ανθρώπους της Λαϊκής Συνέλευσης Αιγάλεω και της κατάληψης.

Βγαίνοντας από την πλατεία συναντάμε την οδό Θεσσαλονίκης που οριοθετεί το τέλος της γειτονιάς των παλαιών εργατικών πολυκατοικιών. Ο συγκεκριμένος δρόμος αποτελεί ταυτόχρονα και την κύρια είσοδο οχημάτων από τον κεντρικό δρόμο της Θηβών προς την περιοχή του κάτω Αιγάλεω. Στη διασταύρωσή του με τη λεωφόρο Θηβών στεγάζεται το γήπεδο ποδοσφαίρου “Σταύρος Μαυροθαλασσίτης” που αποτελεί την έδρα της ομάδας του Αιγάλεω και πήρε το όνομά του από τον Αιγαλιώτη δήμαρχο που υπήρξε πρωτεργάτης της κατασκευής του. Τις Κυριακές, όταν το γήπεδο φιλοξενεί κάποιον αγώνα, η γειτονιά γεμίζει φιλάθλους αλλά και δυνάμεις των ΜΑΤ με τις οποίες έχουν υπάρξει, σε πολλές περιπτώσεις, εκτεταμένες – για την περιοχή – συγκρούσεις.

Η περιπλάνηση ολοκληρώνεται, έχοντας διανύσει περίπου δύο χιλιόμετρα, με τη λεωφόρο Θηβών να απλώνεται μπροστά μας. Από τη λεωφόρο Κηφισού μέχρι εκείνη της Θηβών περάσαμε μέσα από γειτονιές με ιδιαίτερο ιστορικό, κοινωνικό και ταξικό φορτίο. Γειτονιές προσφύγων και απόκληρων, εργατών αλλά και μικροαστών. Γειτονιές που λεηλατούνται από τις κυριαρχικές προσταγές που παράγουν αποξένωση και εξατομίκευση. Καθώς απομακρυνόμαστε, προτού επιστρέψουμε ξανά, έχουμε στο νου μας ένα απόσπασμα από το “Στοιχειώδες πρόγραμμα του Γραφείου ενιαίας πολεοδομίας” της Καταστασιακής Διεθνούς που συντάχθηκε από τους Ραούλ Βάνεγκεμ και Ατίλα Κοτάνυϊ:

«Ο σύγχρονος καπιταλισμός οργανώνει τον υποβιβασμό όλης της κοινωνικής ζωής σε θέαμα και είναι ανίκανος να παρουσιάσει ένα θέαμα διαφορετικό από το θέαμα της αλλοτρίωσής μας. Τα όνειρα που πλάθει για την πολεοδομία είναι το αριστούργημά του.»

Αναφορές

[1]   Βλ. Carex Flacca #2 – Βιομηχανικό κεφάλαιο, εργατικοί αγώνες και η γέννηση της σύγχρονης πολεοδομίας (Φθινόπωρο 2014).

[2]   Οι αρχές του λειτουργισμού θα συστηματοποιηθούν λίγο αργότερα από τα Διεθνή Συνέδρια Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM), τα οποία εγκαινιάζονται το 1928 και εισάγουν την έννοια της “ελάχιστης κατοικίας” σύμφωνα με τις αρχές του χαμηλού κόστους και της ικανοποίησης των “βασικών ανθρώπινων αναγκών”. Για τη Σχολή του Μπάουχαους, βλ. Carex Flacca #3, Η Σχολή του Μπάουχαους και το κίνημα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής (Άνοιξη 2015).

[3]   http://tinyurl.com/op89ka9

[4]   http://tinyurl.com/pw49mdx

[5]   http://lasynaigaleo.blogspot.gr/2011/10/blog-post.html  – http://lasynaigaleo.blogspot.gr/2011/10/blog-post_15.html

[6]   http://lasynaigaleo.blogspot.gr/2011/12/blog-post_17.html – http://tinyurl.com/ovk5pt3 – http://lasynaigaleo.blogspot.gr/2011/12/18-2011.html

[7]   Αφίσα και κείμενο της Πρωτοβουλίας Αναρχικών Αιγάλεω για τους πυλώνες (Ιανουάριος 2010):  https://anarxikoiaigaleo.squat.gr/?p=1728

[8]   https://sinialo.espiv.net/category/ekdilwseis-draseis/

Βιβλιογραφία
Σαρηγιάννης, Γεώργιος (2013). Η Αριστερή ιδεολογία στην πολεοδομία στην Ελλάδα από το 1960 ως το 1990.
Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, ΕΜΠ (2009). Μετασχηματισμοί της σχέσης Δημόσιου – Ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων.

Πηγές φωτογραφικού υλικού από το Αιγάλεω των προηγούμενων δεκαετιών:
Διαδικτυακή ομάδα “Αιγάλεω…Μνήμες”